Перейти к основному содержанию

ЧIал хуьнин бязи шартIар

лезги чIал

Эхиримжи вахтара чи милли газетдиз лезги чIалаз ва ам хуьниз талукьарнавай гзаф ма­къалаяр акъатзава. Им хъсан кар я. ЧIа­лан алимри, муаллимри, шаирри ва гьевескарри чпин фикирар лугьузва ва теклифар гузва. Амма гьелелиг аквадай хьтин нетижаяр арадал къвезвач.

20-мартдиз ДГПУ-да чIалаз талукьарна тухвай форумди, газетдин 2017-йи­сан 14-нумрадиз акъатай профессор Ярали Яралиеван “Кьилдинвал арадал хкин” макъалада ганвай теклифри ва 15-нумрада профессор Руслан Къадимован “ЧIал хуьнин ниятдалди…” ма­къа­лада къалурнавай комиссиядин сос­тавди зун гзаф шадарна, гила хьайи­­тIани кар чкадилай юзадайдак умуд кутуна.

Зун физикадин муаллим я, амма хайи чIа­лаз ва газетдиз за гьамиша фи­кир гузвайди я. Заз жуван тежрибадай агъадихъ галай фикирар газетдин чинай­ комиссиядин вилик эцигиз кIан­зава.

Чун мектебра аялриз лезги чIал чириз гьикI эгечIзава? 1-классдин “Букварь” ктабдин (авторар — Р.И.Гьайдаров, Гь.И.Мегьамедов) жилд ахъай авурла алфавит аквазва. Кьуртара (клеткайра)  А-дилай башламишна гьарфар ва а гьарфунилай башламишзавай шейэрин шикилар ганва.

Н гьарфуниз ганвай шикил вичяй яру тварар аквазвай туп хьтинди я. Яни “Нар” гаф. Ам­­ма 20-чина гьа и шикил га­на, кIаникай чапнава. Яни “анар”. Гьи гаф дуьзди­ я: “нар” ва я “анар”?!

В — гьарф. Шикилда авайди варз тирди чир хьун четин я, ам са планета­диз ухшар я. Цав, мукалдиз ухшар авай варз, къваларивни гъетер гвай шикил, заз чиз, хъсан тир. (Виликдай вечрен ши­кил авайди тир).

27-чин. Ина электронный сятдин шикил ганва. Исятда электронный алатар (приборар) гзаф ава, аялдиз цифер­блатни акьрабар алайди фад чир жеда.

33 ва 62-чинар. Гьа са шикилдиз сифте “саз”, ахпа “чуьнгуьр” кхьенва.

35-чин. Къарпуздиз (арбуз) хали лагьанва. Хали “дыня” я, гафаргандани гьа икI ава.

82-чин. Тарсунин тема: “Герой Валентин Эмиров”.

КIаникай кхьенва: “Игит тIвар гана” Гьа са темада гагь “герой”, гагь “игит” кхьин дуьз яни?

Ктабда авай предложенияр:

“Районди школа ремонт авуна”.

“Магазинда продавщицани заведующая авай”. Лезги гафар амачни?

Ктабда авай бязи гафар: ясли, юб­ка, шофер, шахтер, вахтер, подъ­езд, конькияр, боль­ница, тетрадь, де­жур­ный, лыжи, вышка, часть, армия, мага­зин, рабочияр…

Яраб и гафарикай садазни чи чIа­лан эвезар авач жал?!

М.М.Гьажиеван “Русско-лезгин­ский словарь” къачун. “Амплитуда” гафунин баян дуьз туш. “Дехканство” — лежберар. “Эвкалипт” ва “Баобаб” — гьа сад хьиз ачухарнава.

Мадни маса дуьз тушир чкаяр ава. Ибу­рал­ кIвалах хъувуна кIанзава. Сифтегьан классра виликдай урус чIал са предмет хьиз гузвай, амай вири тар­сар лезгидалди тир. Гила “националь­ная школа” лугьузматIани, лезги чIал са предмет хьанва. Бегьем урус чIал чин тийизвай 1-классдин аялри ма­те­ма­тика, маса предметар гьикI чиррай?

Газетдин чинрай гатIумна — гатIун­на, гуьруьш — гуьруьшмиш, государст­во(дин) — гьукумат(дин) ва масабур гьалт­зава.

Дуьзди гьи жуьре я? Кьве жуьрени ишлемишзава.

Филологияда гафар арадал атунин илим авайди я. А къанунар хуьн чарасуз я.

Эгер чIалав гьар са кас мукъаятдаказ эге­чIайтIа, иллаки чIал гъиле авай ксар, ам хуьн четин кар жедач.

Эхиримжи вахтара лезги чIал “хъуь­туьл” чIа­­­­­­лаз элкъуьрзава, яни рахадайла кIевиз акъуд­на кIанзавай сесер хъуьтуьлдиз лугьузва­­.­

Месела: Ж-сес. Жибин, жендек, жа­мал, жа­вагьир, жумарт ва икI мадни. Ибур, заз чиз, кIеви сесер я.

Винидихъ къалурнавай делилар фикирда кьуна, заз жуван теклифарни гуз кIанзава.

Вири классрин лезги чIалан ктабар цIийиз арадал хкин, бес кьадарда чапдай акъудин ва абурув кьадай методикадинни дидактикадин пособиярни акъудин.

1-4-классар патал лезги чIалаз таржума авунвай математикадин ктабар арадал хкин.

М.М.Гьажиеван гафарган дибда кьуна, ам 60000 гафунив агакьна чIехи авуна, квай нукьсанар туькIуьр хъуву­на, чап хъийин ва гьахьтин дережада “Лезгинско-русский словарь” туь­кIуь­рин.

Лезги чIалаз цIийи гафар анжах махсус комиссиядалди кьабулин, жедай кар ятIа…

Орфографиядин гафарганда кIе­виз ва хъуьтуьлдиз кIелна кIан­за­вай ачух тушир сесер лишандалди къалурин…

И.Шагьпазов, РД-дин лайихлу муаллим, зегьметдин ветеран
Лезги газет

Рубрика

Добавить комментарий

Ограниченный HTML

  • Допустимые HTML-теги: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd> <h2 id> <h3 id> <h4 id> <h5 id> <h6 id>
  • Строки и абзацы переносятся автоматически.