Авайвал кхьин... ТахьайтIа тарихдин гафар чир хъжедач

Тарихдин гафар вуч ятIа чIалан пешекарриз хъсандиз чида. Абур чи фольк­лордин материалра, хайи чIалал къелемдиз къачунвай тарихдин чешмейра, виликан виш йисара яратмишнавай чи къелемэгьлийрин эсерра ва ктабра гьалтзава. Девирар дегиш хьунивай са кьадар гафарни дегиш хьанва ва абур виликан вахтара кхьизвайвал кхьизмач. Им тIебии ва вири чIалариз хас кар я. Ингье и фикирдиз акси акъатзавай ксар пайда жезва. Абуру чи XVII-XIX виш йисариз талукь лезги кхьинар къенин чIала авай гафар кутаз ачухарзава. Гьавиляй кьве виш, пуд виш йис инлай виликан чIални къенин чIал чара ийиз жез­вач. АкI акъатзава хьи, а чIаварин къелемэгьлийрини чпин эсерар къе чна кхьизвай чIалал теснифзавай.
Садбуру гьатта тарихдин, эпосдин эсеррик цIийи гафар кутазва. Сифте яз и кардиз акси экъечIай чи тIвар-ван авай чIалан алим, академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин 2007-йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Неологиядиз гьахьун (ва я чIала цIийи гафарин меселаяр)» ктабда ганвай «Яргъа хьана кIанда…» макъалада кхьенай: «Тарихдин, эпосдин эсеррик цIийи гафар кутуникай чун яргъа хьана кIанда:

Са вахтар тир, гужлудаз
КIанзавай нез ажузди.
Са вахтар тир, рекьизвай
Душманд вилик гужсузди.

«Къванцин гада»

И цIарара гьалтзавай «гужсузди» лугьудай гаф тарихдин гаф туш, ам, аквадай гьаларай, фольк­лордин текст чапдиз гьазурдайла, редакторди туькIуьрайди, вичи гьасилнавайди я. Ихьтин дуьшуьшар 17-18-асиррин инсандал къенин костюмар алукIайдай я.»
Агьмедулагь муаллимди чка атайла вичин архивда авай XIX виш йисан эхирриз талукь лезги текстер мисал яз гъидай. 1985-йисуз чи машгьур алим,     Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин доцент, хайи чIал хьиз, араб, фарс, туьрк чIалар, гьакIни Дагъустандин цIуд чIал хъсандиз чидай Гъа­либ Садыкъиди Аьмедулагь муаллимдив 1919-йисан 9-мартдиз Усларан алфавитдалди лезги чIалал къелемдиз кIачунвай са чар вуганай. Им гьеле 1871-йисуз Темир-Хан-Шурада «Куьре чIалан илифар ва эвелимжи жуз» ктаб чап­дай акъудай машгьур лезги алим, мамрачви Къа­занфар бег Зулфикъа­рова кхьенвай чар тир. Гьар кьве алимдиз гьам и касдин ктабда, гьамни Абужафер Мамедован 1911-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чIалан элифарни, ахпа гвяниз кIелдай жуз» ктабда гьатнавай текстерикайни хабар авай ва ибур а девирдин лезги чIал чирун патал къи­метлу чешмеяр тирди кьилди къейд ийидай.
Гьа инал лугьун хьи, 1814-йисуз Ж.Клапрота вичин «Къаф­къаздиз ва Гуржистандиз сиягьат», 1895-йисуз Р.Еркерта «Къафкъаздин чIалар», 1896-йисуз П.К.Услара «Куьре чIал», 1909-йисуз А.Дирра «Куьре группадин чIаларин карта» ктабра,  гьакIни Р.М.Завадскийди 1892-йисуз Тифлисда чап­дай акъудай     «Куьредин текстер» эсерда лезгидалди ганвай материалар XVIII-XIX асиррин лезги чIал чирун патал тай авачир чешмеяр я.
Лезгийрикайни лезги чIалакай гзаф кхьенвай урусрин алим А.Н.Генкоди «Революция и письменность» журналдин 1936-йисан 2-нумрадиз акъудай «Кьиблепатан Дагъустандин литературадин чIалар» макъалада къейд авунай хьи, «фадлай арадиз атанвай лезги кхьинрин чIал вахтар алатунивай вилик фенва ва гилан чIала са кьадар цIийи гафар гьатнава. Гьавиляй, са шакни алачиз, вири маса чIалара хьиз, виликан асиррин лезги чIалани са бязи гафар гила къелемдиз къачузвайвал кхьенвач.»
Аквадай гьаларай, тарихдин гафар дегишариз алахъзавай са бязи къелемэгьлийриз я А.Н.Генкодин гафарикай, яни винидихъ тIварар кьунвай алимрин эсеррикай хабар авач жеди. И йикъара чи гъиле гьатай са ктабда (тIвар кьаз кIанзавач) XIX виш йисан эхирра акъат­навай кьве лезги ктабдай гъанвай мисалар акурла чун пагь атIана амукьна. Авторди Къазанфар бег Зулфикъарован ктабдай пайгъамбардихъ галаз алакъалу тир чIук ганва. Ингье гзаф гъалатIар аваз. Гьасятда ам оригиналдай ваъ, урус чIалай элкъуьрна чапнавайди чир жезва. Вучиз лагьайтIа а девирда лезгидалди ктабдин авторди къа­лурнавайвал «пайгъамбар» ваъ «пейгъембар» кхьизвай. «ТIвар» ваъ «тIар», «лукIар» ваъ, «лукIвар», «гуьгъуьниз» ваъ, «гвяниз» ва я «гъвя­низ» кхьизвай ва икI мад.
1871-йисуз лезгидалди чапдай акъуднавай ктабдин чIал кIелдайбурузни марагълу жеди лагьана чна агъадихъ а чIук оригиналдин орфог­рафия хвена гузва:
«Ву ни зуррият я? ЛагьайтIа, на лагь: Зу Адам пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ву ни миллет я? ЛагьайтIа, на лагь: Зу Мугьаммед пейгъембар, алейгьисаламдин зуррият я.
Ви буба вужа? ЛагьайтIа, на лагь: Адам я. Ви диде вужа? ЛагьайтIа, на лагь: Гьавва я. Ви агъа вужа? ЛагьайтIа, на лагь:  Зу авачир чикада халкь авур сад тир аллагь таъла зи агъа я.
Ви пейгъембар вужа? ЛагьайтIа, на лагь: аллагьди вичин лукIварука хикяна амай лукIваруз дин чирунин паталди ихтияр гайи Меккеда, Къуьрейши къебиладкя, Гьашиман эвледдикя тир Мугьаммед (саллал­аагьу алейгьи васселем) Абдуллагьдин хва зи пейгъембар я.
Мугьаммед пейгъембар аллагь­дин лукIварукя са гирами тир инсан я; ам Меккеда хана, Мединада кьена, ада сурни Мединада ава. Адалай гъвяниз пейгъембар жедайвал туш. Пейгъембарди буба Абдуллагь я, ада буба АбдулмутIалиб я, ада буба Гьашим я, ада буба Абдулманаф я.
Пейгъембарди дедед тIвар Эминат я, мам гайи дедед тIвар Гьалимат.
Пейгъембардин веледар рухваяр: ТIейиб, ТIагьир, Кьасим, Ибрагьим; рушар: ФатIимат, Рукъи­ят, Зейнаб, Уммукулсум…» (Къазанфар-Бек. Куьре чIалан илифар ва эвелимжи жуз. Темирхан-Шура. 1871. Ч. 41-43). Аквазвайвал, а девирдин кхьинрин чIални гилан чIал са кьадар тафаватлу я. Гьа­виляй гьи девирдин ктабрай мисал гъайитIа, гьа девирдин чIални хвена кIанзава. И барадай чи тIвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова хъсандиз лагьанва: «Тарихдин гьи девирдиз талукь хьунилай аслу тушиз, гьар са текстина авай гьар са гаф гележег несилрал авайвал агакьарна кIанзава. А гаф гьикI кхьенватIа, адакай гьи манада менфят къачунватIа чир хьун герек я. Вучиз лагьайтIа къадим девиррин текстер гьар са халкьдин  а девиррин тарих, чIалан меденият къалурзавай гуьзгуь я. И текстера авай гафар дегишарун, масакIа къелемдиз гун халкьдин тарихдик ва чIалак рехне кутун я.»
Ша чна, алимди лагьайвал жуван чIалак рехне кутан тийин. Тарихдин гафари чаз чIалан тарих тупIалай ийидай мумкинвал гузва, ам гьикI вилик физватIа чирзава.
Алатай девиррин авторрин эсеррай, къадим текстерай мисалар гъи­дайла кIелдайбурув гьар са гаф жезмай кьван оригиналар гъилик авуна, кхьенвайбур хъсандиз чирна, авайвал агакьарун чарасуз я.
Гьайиф хьи, бязи къелемэгьлийри и къайдадиз амал ийизвач. Ара датIана тарихдин гафарик къалп­вилер кутазва. Эхир вахтара икI акатайвал кхьизвай кьве гаф рикIел хкиз кIанзава. Абурукай сад «сусбур» гаф я. Ам лезги нугъатра гилани дуьшуьш жезма. ЯркIи нугъатда «сусбур» «са-садбур» лагьай чIал я. И гаф гъиле са делилни авачиз «суьсбур» хьиз кхьиз­ва. Кьвед лагьай гаф «Квардал» я. Им Кьурагь районда хуьруьн тIвар я. Вучиз ятIани са бязибуру и ойконим «КIвардал» хьиз кхьизва. Гафунин диб лагьайтIа, «минара» мана гуз­вай «квард» я. Ахцегь ра­йонда ихьтин топонимни ава: «Квард аквар хев.»
Чи машгьур чIалан алим, филологиядин илимрин доктор, вири СССР-диз сейли хьайи камалэгьли Мегьамед Гьажиева сифте яз вичин 35 агъзур гафуникай ибарат тир «Урус чIаланни лезги чIалан словарь» туькIуьрдайла адахъ галаз санал кIвалахзавай са касди лагьанай: «Са словарь гьазурун патал вуна вишералди ктабар тупIалай ийиз­ва, хуьрба-хуьр къекъвена гафар кIватIзава. Ибур вучтин зегьметар я? Жечни анжах гьазур словаррикай менфят къачуртIа?» «Жеда, - лагьана алимди, - амма адакай халисан словарь жедач, я анай лезги чIални хъсандиз чириз жедач. Гилан гафар яхцIурни цIуд йис, виш йис инлай виликан гафарихъ галаз гекъигна кIанзава, чIал гьикI вилик физватIа чир хьана кIанзава, адан гьар са гаф кIелдайбурув авайвал агакьарна кIанзава. Инсанрихъ хьиз, гьар са гафунихъни вичин тарих авайди я. А тарихдик къалпвилер кутадай ихтияр садазни авач.»

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет