Фаида Гъаниева: “ЧIал халкьдин руьгь, диб-дувул, намус-гъейрат я”

Алимдин зегьмет, жафа. Илимдин кIва­лах, ктаб кхьин патал  алимди серфзавай чернилрин (рангунин) кьадар лукI­вилин азият — зиллетдик квай касди (мученик) вич и азабдикай хкудун патал экъи­чай ивидин кьадардив барабар я ­лугьуда. Инал ихтилат, гьелбетда, гьар никай хьайитIани ваъ, халис, вичикай халкь­диз, обществодиз еке менфят  авай алимрикай физва — гьар са векьедал некьи тежедайди виридаз хъсандиз чизва. ИкI, вири уьмуьр илимдин рекьиз бахшнавай, мукьуфдивди зегьмет чIугвазвай алимар чи арада авачиз туш.

Къадим Ахцегьри  жуьреба-жуьре рекьерай машгьур алимар тIимил ганвач. Абурукай сад, вирт кIватIдай чIиж цуькверал элкъведай хьиз, дередай дередиз, хуьрерай хуьрериз физ, мензилар атIуз,  чIалар ахтармишиз, нугъатрин гафар кIва­тIиз, лезги чIал хуьниз ва ам еримлу авуниз къуллугъзавай Фаида  Абубакаровна   Гъаниева   я.

И баркаллу дишегьлидин рикIе вичин кIвалахдилай — чIалаз къуллугъ авунилай гъейри маса са къаст, мурадни авач. ЦIининди адан кьве юбилейдин йис я: уьмуьрдин 80 йис, са идарада — ДНЦ-дин чIалан, литературадин ва искусстводин институтда — кIвалахиз 50 йис тамам хьанва. Гзаф къени, ачух, инсанперес кас тир Фаида Абубакаровнадин рикI халкьдихъ, милли медениятдихъ, чIа­лахъ гьикьван кузватIа, адахъ галаз са ге­ренда суьгьбет­ авурвалди аквада, чир жеда. ИкI, шумудра зун и алимдихъ галаз гуьруьшмиш хьа­натIани, адан мецелай къвезвай ихтилатар чи халкьдин, чIалан гьял тавунвай ме­сэлайрикай, абуруз кьетIен фикир гуникай, лезги чIала-рикай, нугъатрикай, абурун гележегдикай, инлай кьулухъни вири къуватар чIа-лан месэлаяр ахтармишуниз гуникай тир. Алим-илимдикай, устIар кIу­та­дикай рахада, гьавайда лугьузвайди туш. Вахтар­, йисар тади кваз къвез алатзава. Гьавиляй адан рикIик гъалаба ква: “Яраб зун вири крарив агакьда­тIа? Яраб вири кIва­лахар заз кIандайвал кьилиз акъу­диз жедатIа?..” Чна­ни­ адаз, гьелбетда, сабурар, теселли гу­да:­ “Фаида вах, квехъ къуватар, алакьунар­ авазва, рикIик квай кIвалахар кьилиз акъу­да — ви гьар са ктаб чаз, гьакI несилризни ядигар я…”.

Зегьметчи хизанда чIехи хьайи рушан кIелунрал гзаф рикI алай. Ада 1955-йисуз Ахцегьрин 1-нумрадин школа, 1960-йисуз Махачкъалада пединститутдин филологиядин факультет хъсан чирвилер аваз акьалтIарна. КьакIарин 8 йисан, Ахцегьрин гьа вичи кIелай 1-нумрадин ва Бакудин школайра кIвалахайдалай гуьгъуьниз чIал илимдин бинедаллаз ахтармишунин фикирди — мурадди  дагъви руш 1967-йисуз республикадин меркездиз, СССР-дин илимрин Академиядин Дагъустанда авай филиалдин аспирантурадиз гъана. “Лезги чIалан Чеперин нугъат” диссертациядин тема яз тестикьарайла, Ф.Гъаниева хуьрера къекъвена, Чеперин нугъатдин гафар лезги чIалан маса нугъатрин гафарив гекъигиз, мукьуфдивди кьетIенвилер тайинарна. Аспиранткадин ашкъи-гьевес екеди тир — вилик квай кIвалах пуд йисан къене кхьена куьтягьна. 1970-йисуз ам ИЯЛИ-дин кIел-кхьин, алфавит авачир чIаларин отделдин  илимдин чIехи къуллугъчивиле тайинарна.

Жегьил алимдин вилик гила мадни дерин, гегьенш ахтармишунар авунин везифа акъвазна. Къекъуьнар, физ-хтунар, течир, такур хуьрериз физ, агьалийривай хабарар кьун, абурун рахунрихъ яб акалун, нугъатрин гафар кIватIун, кхьин, ге­къигун ва икI мад. Рекьер авачир кьакьан дагъларин хуьрериз фин-хтун четин тир. Илимда асул, кьилин са къанун-къайда ава лугьуда: анжах викIегьбур, жуьрэтлубур гъалиб жеда. Фаида Абубакаровнадиз четинвилерихъай кичIе хьанач.

Нугъатрин гафар, гьелбетда,  кабинетра ацукьна кIватIиз жедайди туш. Гзаф чкайриз фин, къекъуьн, герек инсанар жа­гъурун, абур диндирмишун, гафар кхьиз, сад-садахъ ийиз, гекъигунар авун, анализ гун герек я. ИкI, Ф.Гъаниева Шагь дагъларин ценерив гвай, Къурушрин хуьруьвай 50-60 километрдин яргъа авай Хиналугърин хуьруьз  фена (садра ваъ,  тамам 12 йисуз, гьар сеферда кьве вацра, вичин хсуси такьатрихъ, командировкайрин пулар тагуз).  Четинвилерихъай, зегьметрихъай кичIе тушир ахцегьжуван руша, экуьнилай няналди агьалийрин рахунрихъ яб акализ, гафар, мисалар, мис­кIалар, ибараяр — герек тир материал кIва­тIиз хьана. Къени къилихрин инсан яз, Фаида Абубакаровна фейи хуьрера жемятрик, хизанрик, агьалийрин дердийрик какахьдай, яваш-яваш абурун нугъатралдини рахадай. Ам виридаз жуванди хьанвай, виринра гзаф хушдаказ къаршиламишдай.  Алимни игит виринра еке гьуьрметдивди кьабулда, гьавайда лугьузвач.

Нугъатрихъ чпин грамматикадин къурулуш, гафарин (лексикадин) фонд ава. Нугъатрин винел илимдин ахтармишунри чIалан, гафунин, гьакIни халкьдин ери-бине, тарих чирдай мумкинвал гузва. Гьавиляй, чIехиди-гъвечIиди талгьана, нугъатрин гафар (квахь тийидайвал) кIватIу­нихъ еке метлеб ава. Гьакъисагъвилелди зегьмет чIугунин нетижада алимдин гъиликай “Хиналугъ ва урус чIалан словарь”, ахпа “Хиналугъ чIалан хилерин (отраслевая) лексика” ктабар хкатна. Гуьгъуьнлай алимдин “Отраслевая лексика”, “Чеперин нугъат”, “Къурушрин рахунар”, “Лезги чIа­лан Самур патан нугъатар ва рахунар” ктабризни дуьнья акуна.

Мадни хейлин рекьер-хуьлер атIай­далай, гзаф хуьрериз физ-хтайдалай, герек материал кIватIайдалай гуьгъуьниз алимди 2004-йисуз вичин харжийрихъ “Отраслевая лексика лезгинского языка” ктаб чапдай акъудна. Адан гзаф къиметлу материалрай Москвада РАН-дин чIа­ла­рин институтда 2005-йисуз Ф.Гъаниевади агалкьунралди докторвилин диссертация хвена.

Вичин юбилейрин вилик Фаида Абубакаровнади мад са чIехи кIвалах — “Диалекты и говоры Самурского наречия лезгинского языка” (мазинский  и гутумский диалекты, мичахский и смугульский говоры) ктаб чапдай акъудна. 672 чиникай ибарат тир ана материалдиз лезги чIалан маса нугъатривни гекъигунар авуналди гегьенш анализ ганва.

Ф.Гъаниевадин 150-дав  агакьна  илимдин макъалаяр, хейлин ктабар чапдай акъатнава. Итижлу монографийрин автор лезги чIалан нугъатрин словарь туькIуьру­нал машгъул яз цIуд йисалайни гзаф вахт я. Мадни хуьрериз фин, гафар кIватIун, абур тартибдик кутун… вилик ква. “Яраб зун агакьдатIа? Виликан къуватар амач­тIани, еке къаст, ашкъи — гьевес  авазва. И словарь акъатайтIа, лугьун хьи, лезги чIал садрани “рекьидач”, — къейдзава чIалан рекье галатун тийижир зегьметчиди. “ЦIуд ва мадни гзаф чIалар чир хьухь, амма жуван дидед чIал вилин нине хьиз хуьх!” — тагькимарзава  алимди.

РАН-дин ДНЦ-дин чIалан, литературадин ва искусстводин Институтда тамам зур асирда гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуналди, Фаида Абубакаровна илимдин гъвечIи къуллугъчивилелай анин кар алай пешекар алимдин дережадал кьван еке муракаб рехъ фенва. И девирда ада вич Дагъларин уьлкведин языкознанидин четин месэлаяр гьялиз алакьдай, еке дережадин квалификациядин пешекар хьиз къалурна. Ф.Гъаниевадин илимдин еке лайихлувилер тестикьунин, гьисаба кьунин делилрикай садни ам я хьи, вирироссиядин ва международный конференцийриз адаз мукьвал-мукьвал теклифзава. Ада гьам Россиядин, гьамни международный “Европадин лингвистикадин атлас”, “Россиядин Федерациядин халкьарин хсуси тIварарин словарь”, “Национально-русские языковые связи” словарар туькIуьру­нин чIехи проектра иштиракзава.

Ф.Гъаниева Дагъустандин чIаларин хилерин лексика лугьудай кар алай ахтармишунрин  бине эцигай кас яз маш­гьур я.

Жуьреба-жуьре хилерин лексика кIватIунихъ, сиягьдиз къачуна, адан лишанар, тегьерар кхьинихъ, гекъигунринни тарихдин рекьелди манаяр ачухунихъ, баянар гунихъ илимдинни тежрибадин жигьетдай еке метлеб ава, гьикI хьи, и карди генетикадин важиблу месэлаяр  эцигиз ва гьялиз куьмек гузва.

Чна Фаида Абубакаровнадиз баркаллу юбилеяр рикIин сидкьидай мубаракзава. Фикирдик кумай важиблу кIвалахарни кьилиз акъудун патал адахъ сагъ­лам­вал, яргъал йисарин уьмуьр хьана кIан­­зава. Фаида вах, Квез кьуьзуь жедай ихтиярни авач, я мажални, гьикI хьи, Куьн гьамиша гьерекатдик ква…

Зегьмет инсандин гуьзгуь я лугьуда. Аквазва хьи, Абубакаровнадин зегьметар екебур я. А зегьметдиз къиметни гана кIан­да. ЦIининди Ф.Гъаниевадин йис я. Адан юбилейрин мярекатар чIалан, зегьметдин къадир авай виринра тухун буржарикай я.

Ш.Шихмурадов
Лезги газет