Макъаладин кьил за Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин мектебда лезги чIаланни литературадин муаллим яз кIвалахай Фахрудин Насрединовича, гьар классдиз гьахьайла, саламдихъ галаз “ЧIалахъ рикI куз, чIалаз рикI гуз, икI гьар йисуз, икI гьар юкъуз, хайи чIалай къенин тарс гуз, атанва зун, зи азизбур”, — лугьузвай келимайрай къачунвайди я. Зи суьгьбетни гьадакай я.
Кьиле Мегьарамдхуьруьн райондин образованидин управленидин методкабинетдин регьбер Алаудин Саидов ва методист Ф.Насрединов аваз, йиса кьудра хайи чIалай ва литературадай семинарар, конференцияр, “элкъвей столар” тешкилзавай. Районда лезги чIалан ва литерутарадин лап хъсан муаллимдиз гун патал алим-лингвист М.М.Гьажиеван тIварунихъ галай фонд ва премия тешкилна, 1991-йисалай махсус “Положенидин” бинедаллаз, ам конкурсра гъалибвал къачур муаллимриз гузвай. И кар гьакI алимдин ирс пропаганда авун, мектебра кIелунринни тербиядин кIвалах гужлу авун патални ийизвай.
И тежрибади хъсан нетижаярни арадал гъизвай. Муаллимри чIалан гьар са тема дикъетдивди кIелиз, веревирд ийиз, гьар са тапшуругъ фагьумна, аялрин чирвилерив кьадайвал тешкилзавай. Фахрудин Насрединовича райондин дережада тухузвай а мярекатра, учебник ахъайна (ада семинардиз гьи ктаб гъана кIандатIа, виликамаз тагькимдай), тема къалурна, суал эцигдай:
— Грамматикадин разбор вуч затI я, ам гьикI ийидайди я?
Чак чашмишвал акатайла, “Лезги чIал” 8-9-классар патал учебник” ахъайна, ана ганвай 49-тапшуругъда “бегенмиш хьайи 3 предложение кхьихь, абур грамматикадин разбор ая”, 57-тапшуругъда “вад предложение хуралай тамам разбор ая” — шартIар кIелна, чна а тапшуругъар гьикI тамамардатIа, хабар кьурла, чавай тайин жаваб жагъун тавурла, ада виликамаз вичи гьазурнавай кхьинрай кIелдай: “Разбор — им чIалан битав саяди вич арадиз гъанвай паяриз чара хъувун я. Мектебда “грамматикадин” (“лексикадин”, “морфемайрин”, “морфологиядин”, чIалан паярин) кьилди-кьилди, “орфографиядин”, “пунктуациядин”, “синтаксисдин” (простой ва сложный), “гафар арадиз атунин”, “гафунин составдин”, “стилистикадин”, “фонетикадин”, “гьижадин”, “этимологиядин”) разборар авайди чирна, къвезмай семинардалди абурай чи фикирар гьазуриз тадай. Нетижада райондин мектебра кIвалах тухудай “Лезги чIалан тарсара грамматикадин разборар” ктабни арадиз атана, адай муаллимри къени кIвалах тухузва.
Лап гурлу гьуьжетар кьиле фейи са семинар муаллимрин фикирдиз хкиз кIанзава заз. Мектебда “Существительнияр падежриз дегиш хьун” тема кьве жуьре аваз, тарсара чириз хейлин девирар къвез физвай. Х-ХI классра хайи чIаларин тарсар хайи чIаларалди, “Дагъустандин литература” урус чIалалди гуз, учебный пландик кутунвай йисар тир.
— Къе за квек къал кутада, муаллимар! — лагьана Фахрудин Насрединовича. — Существительнияр, учебникра кхьенвайвал, падежриз дегишиз кьве жуьре ава, идал шак гъиз жедач. Амма урус чIала пуд склонение аватIа, чи чIала а кьве жуьредикай сад лагьай жуьрединбур вад жуьреда падежриз дегиш жезва. Яни чи существительнийриз, актив падеждин эхирриз килигна, “вад склонение” ава! — лагьана, цлакай куьрснавай таблица къалурна, цIийи жуьредин “склоненийрай” гьикI кIвалах тухвана кIандатIа, гьар са жуьредин эхирриз талукь мисалар гъиз, “вичин тарс” ганай.
Муаллимри, схема четинди я, аялар гъавурда гьатдач лугьуз, чпин наразивал къалурнай. Разисуз делилриз, багьнайриз жаваб яз, Фахрудин муаллимди вичи тарс гузвай кьве классда ва ЦIелегуьнрин мектебдани гайи тарсара аялри анжах “вад” къиметар къачурди раижнай. “Учебникдинни аялрин арада муаллим кIанда!” алава хъувунай генани.
Гьа чIавуз муаллимди (1990) вичи гьазурай “Лезги чIал Х-ХI кл. учебник” вад йисалай (вич соавтор яз) акъатай учебникда тур “вад склонениди” тади гьалда 6-7-классрани тема ва склонение дегишариз тунай. Им муаллимди яратмишдай тегьерда кIвалахунин нетижа я.
“Дагъустандин литература” сифте яз гузвай предмет яз, ИУУ-да адай тухузвай курсара чун 28 кас авай. ДГУ-дин преподаватель Малик Гьасанова (рагьметрай вичиз) Етим Эминан яратмишунрай кIелзавай лекцияда, — Малик Магьамедович, ведь, чтобы читать Етима Эмина, его необходимо знать! — лагьана, чкадилай къарагъна, лектордин патав акъвазна, — переводы стихов Етима Эмина теряют 70% родного языка, 80% — вкуса его стихов. Чтобы его перевести, переводчик должен быть поэтом хотя бы на 75% эминовского размаха!” — давамарнай. Гьа инал ада вичи урус чIалаз элкъуьрнавай “Гьарай, эллер” ва “Бахтсузвал” кьве чIалалдини хуралай кIелнай, чун мягьтеларнай.
Гьа лекциядилай кьулухъ Малик муаллим курсуниз хтун тавурла, институтдин директор Г.О.Бабаева лезги чIалай ва литературадай тарсар тухун Фахрудин муаллимдал тапшурмишнай.
Гуьгъуьнлай муаллимди чаз “Етим Эминан яратмишунрай тарсар” (программада къалурнавай вири классар патал туькIуьрнавай) вичин ктаб багъишнай.
Чи гъилера авай бязи учебникра хейлин темаяр чIурукIа ачухнава, тапшуругъар илимдин истемишунриз жаваб гузвайбур туш. Мисал патал лап куьруь параграф къачун: “Лезги чIал. 8-9-классрин учебник” 18-параграф: “Простой ва сложный предложенияр”.
— Чпе са предикативный диб авай предложенийриз простой, кьвед ва я артух предикативный диб авай предложенийриз сложный предложенияр лугьуда. Месела: Билбилдин сес мадни къати хьана (Гь.Къ.) Пакаман ярар янавай, чунни алачухдикай хкечIна ва зулун ни чкIанвай чуьллериз экъечIна (Н.А.)
Сад лагьай предложениди — са подлежащини са сказуемое (са грамматикадин диб, бине), кьвед лагьай предложенида кьве предикативный диб (ярар янавай; чунни хкечIна ва экъечIна) ава. Къейд: эгер са подлежащидихъ галаз са шумуд са жинсинин сказуемое ва я са сказуемидихъ галаз са шумуд подлежащее ишлемишнаваз хьайитIа, ихьтин предложенияр простойбур яз гьисабна кIанда. Учебникда ганвай и баянри муаллим кIеве твазва.
Сад лагьайди, тема гъавурда твазвай чIал (предикативный диб, грамматикадин диб, “кьвед ва я артух предикативный диб — тема куьруьди ятIани, и ганвай думанар (терминар) гъавурда туниз кьве тарсунин вахт кIанда.
Кьвед лагьайди, простой предложенидиз вичин кьилдин тариф авайди я, ина “гьисабунар” герек къвезвач.
Пуд лагьайди, 47-тапшуругъда (темада рахазвайди предложенийрикай яз, адан синтаксисдин лишанар веревирд авун лазим я. (Интонация (?!), вахт (?!), наклонение (?!) глаголдин лишанар я, синтаксисдинбур туш…
“Лезги газетди”, “чIал хуьн”, “чIал хвена кIанда”, “чIал михьиз хуьн” манаяр аваз, макъалаяр акъудиз, халкьдиз минетиз яхцIур йисахъ агакьзава. ЧIал хуьн патал Кьасумхуьрел акъудзавай “Куьредин ярар” журналди иллаки чIехи зегьмет чIугвазва.
Гьа журналдай ва гьанин телепередачайрай чаз аквазвайвал, эхиримжи вахтара Фахрудин Насрединован “Лезги чIалан гафарган” (ада “Лезги чIалан орфографиядин словарда” авачир 500-лай виниз цIийи гафар хтунва), “Лезги чIалан синонимрин кIватIал”, Х-ХI классар патал “Лезги чIал” учебникдиз куьмекчи “Лезги чIалан тарсар” — методикадин пособие, литературадин тарсара ишлемишиз гзаф герек “Халкьдин камалдин хизанадай” (мисалар, мискьалар, мискIалар), Мегьарамдхуьруьн райондин шаиррин ва писателрин яратмишунрикай “Самурдин авазар” тIвар алаз уртах кIватIал акъуднава. Муаллим, акъваз тавуна чIал гуьнгуьна хуьнин къайгъуда ава.
Адан зегьметрин надир яратмишунар вири муаллимрин гъиле жедайвал, гзафбуру менфят къачудайвал, чапдай акъудуниз куьмек кIанзава.
Нисредин Алирзаев,
Тагьирхуьруьн-Къазмайрин юкьван
школадин муаллим-методист
Лезги газет
Добавить комментарий