ЧIал - миже я...

Зерифа Кьасуман руш Кьасумова 1956-йисуз КцIар райондин СтIур хуьре дидедиз хьана. Хуьре юкьван мектеб, Дагъустанда Гьукуматдин Университетдин филалогиядин факултетда кIелна. Зерифадин шиирар Азербайжанда, Дагъустанда акъатай са шумуд алманахдик акатна, лезги чIалал акъатзавай саки вири газетра, журналра чап хьана. Къуба райондин Къырмызы къесебеда муаллим кIвалахзавай зариди азербайжан ва лезги чIаларал шиирар кхьизва, кьве улубдин кирам я.
-Куьн литературадиз мус ва гьикI атана?
Зун литертурадиз гъвечIи яшара-юкьван мектебда кIелирла атана. Сифте шиирар Къубадин «Шефекъ», гуьгъуьнайни «Азербайжан генжлери» газетда ва «Кенд гьеяты» журналдиз акъат­на.
-Хайи чIалал гьи чIавалай кхьизва?
Хайи чIалални гьа чIаварилай кхьизватIани чапдай чка чидачир. Гуьгъутнай зун халкьдиз кани ва халкь кани чIехи шаир Лезги Няметахъ галаз таниш ханай. «РикIин гаф» кIватIалдиз а береда Лезги Нямета регьбервалзавай. Хайи чIалал зи сифте чап хайи шиир «Диде», «Къизил Къусар» газетдиз акъатнай. Гуьгъуьнай зи шиирар Махачкъалада акъатзавай, «Коммунист» (гилан «Лезги газет») газетдиз, «Литературадин Дагъустан» ва «Дагъустандин дишегьли» журналризни акъатна. Дагъустандин Девтетдин Унверситетда хайи чIаларин филология чирайдалай кьулухъ кхьинар михьиз хайи чIалал элкъвена. 
-Хайи чIал Куьн патал вуч я?
Бубайрин аманат, тарихдин суьзекрай куьцIнавай рехне галачир инжи, дидедин некIедихъ галаз хъванвай гъейратдин, намусдин миже, Шарвилидин игитвилин, халкь кIвачел къарагъарзавай гьарай, дидеди хайи чIалалди лагьай лайлайдин ван, са куьнуьхъ галазни дегиш тежедай аваз я заз хайи чIал. Мукьва-кьилийрихъ, халкьдихъ галаз авсият, чIехи Далагьалай къедалди хуьруьнвийри хуралай лугьузвай лирлияр, махар манияр я хайи чIал.

ЧIал - миже я дидейрин,
Михьи, гьалал некIедин.
Азадвилин женгера
Чи бубайрин гьекьедин.

Шарвилидин чIал я им,
Майдан кIелай душмандиз.
Чи Эминан чIал я им,
Тан тийин ам пашмандиз.

Бадеди зи дидедиз
Аманат яз ганвай чIал.
Зи буржи я вахгун ам,
Зи баладив авайвал.

-ЧIал хвена вилик тухун палал чи интелигенцияди алай чIавуз гьихьтин камар вегьейтIа хъсан жеда? 
Чи интелигенцияди чIалан къеле мягькемарун паталди и чIал лугьур къеледал гьарада са къван эцигна канзава. Гьарда вичивай жезвай жуьреда. Гафарив, крарив, амалрив. ЧIал вилик тухун паталди хизандилай, мукьва-кьиливилин мярекатрилай кьил кутуртIа хъсан я. И кардихъ жегьи­- ларни желб авуртIа лап хъсан жеда. Жегьилриз за «Марвар» хьтин гьар жуьредин рангарив ва атирдив ацIанвай, литературадин гьар жуьредин хуьрекар алай и суфрадал илифа лугьузва. И суфра­- дилай квевай несигьатни, меслятни, къачуна куь руьгь девлетлу ийиз жеда. Чи жегьилривай гьар хуьрей, гьар убадай, бадейрин сандухрай са гаф гъана и литературадин суфрадал вегьена чи чIалаз къуллугъ ийиз жеда.
-ДГУ-ди куь туькIуьрунра гьихьтин рол къугъвана?
Дагъустанда даркьуяр авайди я лагьана ван хьанвайди тир. Аварар, даргияр, къумукьар, яхулар ва амай халкьаринни литературайрихъ галаз, лезги литературадин чIехи векилрихъ-Ханбиче Хаметова, Байрам Селимов, Ибрагим Гьусейнов, Абдуселим Исмаилов, Фейзуддин Нагъиев, Жамиддин, Гьаким Къурбан, Асеф Мегьман, Арбен Къардаш ва масабурухъ галаз мукьувай таниш хьайидалай кьулухъ жуван дуьнекьатIунарни канзни даканз дегишвал хьана. Лезги чIалан чIехивиликай, миливиликай, иервиликай, экуьвиликай, векъивиликай, михьивиликай хабар хьана.
-"РикIин гаф" куь рикIел гьикI алама?
«РикIин гаф» кIватIалда зун Лезги Няметан, Забит Ризванован, Ядулла Шейдаеван туькIуьрунрихъ галаз мукьувай таниш хьана. Халкьдиз кани, пагунар алайбуруз дакан, гафаралди элдин рикIевай цаз акъуддай, вилик- кьилихъ галай вил ичIибурун, вил акъудзавай, халкь патал вичин рикI шем авур шаир тир Лезги Няметан шиирратдин тасирдик акатна. И кIватIалдиз литературадал гзаф рикI алай инсанар- Бажиханум Исаева, Медет Арзуманов, Азиз Мирзабеков къведай. Забит Ризвановахъ галаз зун адан кIвализ са шумудра мугьман хьана. Адан гъиле урусдал кхьиз­вай тарихдин роман авай. За гъилин хатIар машинкадал чап ийиз адаз куьмекарнай. КIвале араб чIалал кхьенвай ктабарни пара авай. Абурун ихтилатрихъ яб акализ зунни яшлу жезвай. Зун къанни вад йиса аватIани абурун ихтилатрихъ, несигьатрихъ яб акалдайла заз зун лап чIехиз аквадай.
-"Марвардинни" "РикIин гафунин" арада гьихьтин паралелар чIугваз жеда?
-«РикIин гафунани», «Марвардани» иштиракзавайбур литературадал гзаф рикI алай, лезги халкьдин ва лезги чIалан къайгъу чугазвай инсанар я. Амма «РикIин гафуниз»- Лезги Няметаз машатдайбур, ам даканбур гзаф къведай. А кIватIалдин ва шаирдин кьилел пара къазаяр атана. 
«Къизил Къусар» газетдиз зи кьудар акъатнавай. Заз Къубадиз КГБ-эдиз эверна. Зун чIехидан- Саферован кабинетдиз тухвана. Адав зи кьудар азурбайджан чIалал таржума авунвай вариан гвай.
Модайрихъ, валсарихъ нагьахъ шеда вун,
Чи «Лезгинкадизни» герек жеда вун.
Диде дакан хьана къалухрихъ галаз
Сирнавай цицIиб хьиз гьелек жеда вун.

«Вуна Лезги Няметан тасирдихъ галаз ихьтин шиирар кхьизва, жезмай кьван адавай яргъаз хьухь, вун жегьил я, гьеле сиясатдихъ акахьиз фад я ваз, чан руш- лагьана хъуьтуьвилив гъилиз къачуз тахьайла кичIерар ганай. Пара пис вахтар тир. Ахпани квез шаирди ганвай кхьинар, шиирар ва маса затIар гватIа хиве яхъ ва иниз гъваш лагьанай. Ихтилатар пара ава…
Вуч хъсан я хьи, девирар дигиш хьана. «Марвардин», цацари пис ксарин рехъ атIузва, вичив мурдарбур агудзавач…
-Пудкъад яшарин кукIушдилай элкъвена килигайла алатай йисарни, къвезвайбурни хъсан аквада лугьузва. Чи културадин пакагьан югъ гьикI аквазва?
Советар са тIимилни яргъал фенайтIа чи гьалар хъсан жедачир. Чун ахвара аваз ассимиляция жезвай. ЧIехи зурзунри чунни ахварай авуднава. Канзамайди са тIимил жув-жувал хтун я. Зун са тIимил яргъаз ятIани интернетди чаз гзаф куьмек гуда. Йигин физвай информациядин техналогийриз гуж гайитIа хъсан я.

К. АЛАМВИ
"АЛАМ" журнал