Гьажиев Мегьамед Умалатовичан (М.Къуруш) и йикъара 110 йис тамам жезва. И вакъиа ам чидай, ада тарс гайи ва адахъ галаз са рекьера хьайи вирибур патал шадвалдай себеб я. Ахьтинбурун жергеда зунни ава.
ГьикI хьи, М.Къурушахъ галаз зун фадлай таниш тир, санал са шумудра Махачкъаладани, ЦIийи Къурушдални туьнт чаяр хъвана. Ам, заз акурвал, гзаф сабурлу ва гьакьван дерин камалдин, михьи ахлакь авай кас тир.
Мегьамед Умалатовичан 80 йис тамам жедайла, за адакай чIехи очерк кхьенай. Адахъ галаз авур суьгьбетрикай тамам ктаб кхьиз жедай.
Мегьамед халудиз вичин хуьруьн ва гьакI Докъузпара райондин вири хуьрерин тарих дериндай чидай.
Лезги чIал лагьайтIа, ада гзаф еке устадрин дережада виликди тухвана, ам несилриз чирна, хвена.
И чи кхьинар гьа чIавуз, саки 30 йисан вилик авурбур ятIани, къени абурухъ юбиляр рикIел хкидай къуват ава. ГьикI хьи, абур адан вичин мецелай чна кхьейбур я. Заз ам къени захъ галаз рахазвай хьиз я…
Дербентдин педучилище куьтягьайла (1930-йисуз), Гьажиев Мегьамед (Мегьамед Къуруш), адан литературадин тIвар икI я, вич хайи хуьруьз -Къурушдал тарсар гуз хтана. Амма кIелунин йис башламишдалди Ахцегьай хабар атана: дагълух хуьрера кулакри Советриз акси бунт къарагъарнава!..
— ИкI зун Ахцегьиз, яру аскеррин штабдиз, анайни бунт секинардайбурун жергедик кваз хуьрериз акъатна, — рикIел хкизвай агъсакъалди. — Захъ а чIавуз Ахцегьай тир Гьажиев Абдуллагь, Мухтаров Зейнал ва маса ксарни галай. Пуд вацралай бунт секин хьана. Чунни гьарма сад жуван хуьруьз хтана.
Закай хуьруьн школадин заведующий хьана. Залай гъейри ина 5-6 кас мадни авай. Школа вич сифтегьанди яз, ана 80 аялди кIелзавай. Хуьре хизанар лагьайтIа, 700-лай гзаф авай. Бес школьникар вучиз акьван тIимил тир, лугьуда куьне. Куьчери малдарвилел машгъул къурушвияр гьамиша рекьера жезвай. Аяларни абурухъ галаз къекъвезвай. Школадиз къвезвайбур гьа хуьре амукьайбур тир.
Чи вилик лагьайтIа, чIехи везифа эцигнавай: школа мягькемарин, хуьре ликбезар тешкилин. Лап еке четинвал школадиз дишегьлияр желб авунихъ галаз алакъалу тир. Ругьанийри дишегьлийри кIелун Аллагьдиз акси, аси кар яз гьисабзавай. ЯтIани Къурушдал и месэла хейлин регьятвилелди гьялиз хьанай. Са кар лугьун бес я: гьеле 1927-йисуз Къурушдал 30 касдикай ибарат тир комсомолрин организацияда 5 кас дишегьлиярни авай. Коммунистар тир итимрикай кьве касдихъ, гьа чIавуз Москвада Камвуз куьтягьай, кьилин образование авай: Эфендиев Давудахъ ва Эфендиев Мегьамедахъ. Абур кьведни Самурскийдин миресрикай я.
Душманар ксанвачир. Чахъ агалкьунар жердавай чаз аксивалзавай, акьалтIай душманвалзавайбурни кими тушир. Са бязи крар рикIелайни фидач. 1929-1934-йисара кьве сеферда зун идан-адан фитнедалди комсомолдин жергейрай акъудиз, кIвалахдилайни алудиз хьана. Амма гьахълувал гьамиша гъалиб жеда. Зун мад жуван чкадал хтана. За школа, школади зун хвена.
Къурушдал халкьдин дуланажагъ ва образование вилик финин важиблу девир иниз Нажмудин Самурский хтай вахтунихъ галаз алакъалу я. Зи рикIел лап хъсандиз алама. Гатун вахт тир. Кьуд пад цуькведа авай. ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Н.Самурский Къурушдал кьван вичин машинда аваз атана. Адан вилик полуторка машинда аваз а чIавуз Ахцегь районда чилерин отделдин заведуюший яз кIвалахай Азаев Идаят квай. ИкI чаз сифте яз Европада виридалайни кьакьан хуьре машин акуна. Чаз цIийи уьмуьрдин къуват, жумартвал гьиссдай мумкинвал хьана.
Шимин тIулал, исятдани школа аламай чкадал, халкьдин митинг эвер гана. Самурский, акьван йисара хуьре хьанвачиртIани, акьалтIай михьи лезги чIалал рахана. Ада лагьанай:
— Жемятар! Куьн виридалайни кьакьанда ава. Амма кIвалахар агъада ама. Куьн вири колхоз хьухь. Вири куьч хьухь. Куьн чна Лагьандиз авудда…
Къурушвияр а чIавуз куьч хьунал рази хьаначир. Хуьре гьелелиг са колхоз, К.Марксан тIварунихъ галайди (адан председатель гуьгъуьнлай вичикай Социализмдин Зегьметдин Игит хьайи Сейфедин Къулиев тир) авай. Самурскийдин теклифдалди хуьре мад пуд колхоз тешкил хъувуна: Самурскийдин вичин тIварунихъ галай (гуьгъуьнлай адаз Энгельсан тIвар гана), Тельманан ва Сталинан тIварунихъ галай колхозар. Кьуд колхозда 120 агъзурдав агакьна лапагар, гзаф къарамалар, балкIанрин рамагар авай. Колхозрин сифтегьан председателар хьайи Балиев Мирзекериман, Бекеров Гьамдуллагьан, Ферзалиев Омаран, Юсуфов Асваран тешкилдай кIвалахдизни гьукуматди чIехи къимет гана. Абур вири чIехи наградайрин иесияр я.
Самурский чи школадизни килигна. Адаз са хейлин крар бегенмиш хьанатIани, кимивилер гзаф авай. Материальный база авачир. Аялрин кьадар тIимил, кIелунрин ерини агъуз тир. Самурскийдин тапшуругъдалди хуьре колхозар тешкилунихъ галаз санал тамам тушир юкьван школани ачухна.
Сифтегьан са шумуд кабинетни тадаракламишна. Школада аялрин кьадарни 200-далай алатна.
Халкь савадлу авунин кар мадни гужлу ва гегьеншарунин ниятар авай. Амма къанлу дяведи чав а ниятар кьилиз акъудиз тунани? Къурушдилай 500 касдив агакьна жегьилар Ватан хуьз фена.
Абурукай 300 кас элкъвена хтанач. Къурушвийри Ватандиз, Яру Кьушундиз як, хамар, рамагралди балкIанар рекье туна. Рамагбан Уружев Агъабегакай Социализмдин Зегьметдин Игит гьа йисара хьайиди я. Гьа четин вядеда чакай гьар сада Ватан хуьз алакьдайвал куьмек гана.
Къурушвийриз чпиз а чIавуз 600 аялди кIелдай юкьван школа, 2500 касдиз интернат ачухна. Зун лагьайтIа школадин директор тир. Виринриз хьиз, Къурушдални дяведин хурай акъуднавай дишегьлияр, яшлубур, аяларни атанвай. Гьабурузни къайгъударвал герек тир. Жувахъ авай фуни яргъан чна багърийри хьиз пайна. Ибур мегер женгиниз барабар крар тушни!..
Къурушар 1952-йисуз куьч хьана. Мегьамед Гьажиевни цIийи чилел, халкьдин образованидин рекье цIийи къуватар тупламишиз, цIийи школа къайдадик кутаз эвичIна. Вирибурувай гьеле кIвал-югъ эхцигиз хьанвачир. Амма цIийи школади кIвалахзавай. Адан директор М.Гьажиев тир.
Агъсакъалди школада тарс гузмачиртIани, ам насигьатдин кIвалахдивай къекъечIнач. Акьалтзавай несилриз насигьатар гунин кар ада давамарна. Зарафат туш: Мегьамед муаллимди 60 йисуз школада акьалтзавай несилдиз тарс гана!
Халкьдин образованидин рекье чIехи агалкьунрай М.Гьажиеваз гьеле 1951-йисуз “Знак Почета” орден гана. Адахъ “За оборону Кавказа”, “За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.” медалар, цIудралди маса наградаярни пишкешар ава. Важиблуди ам я хьи, яшлу педагогди вири Дагъустандин халкьдин образование вилик финик вичин пай кутуна. И кардин шагьидвалзавай кьве документдиз вил вегьен. Сад адаз 1936-йисуз Дагъустандин цIийи алфавитрин комитетдин председателдин заместитель Гьажибег Гьажибегован къул алаз ганва. Ана кхьенвайвал, М.Гьажиев, дугъриданни, лезги чIаланни литературадин месэлаяр гьялунин совещанидин гьакъикъи сес авай делегат я…
Мад са документ 1962-йисуз ганва. Анани къейднавайвал, М.Гьажиев Дагъустандин халкьарин чIаларин орфография ва терминар къайдадик кутуниз талукь сад авунвай сессиядин иштиракчи я…
Аквазвайвал, М.Гьажиев вичин вири уьмуьрда савадлувилин сердер, а кардиз регьбервал гуз, ам гьакъикъатдиз элкъуьрзавайдини хьана. Ам къени чи фикирда гьакI яз ама.
Агъсакъалди неинки аялриз тарсар гана, тарсар гунин методика туькIуьриз куьмекна, ада гьакI чIалан яратмишунралдини халкь тербияламишна, савадлу авуна. 1936-йисуз “ЦIийи дуьнья” газетдиз акъатнавай “Играми шаир, буба СтIал Сулейманаз” тIвар алай адан шиирда кхьенва:
Эй играми шаир буба,
Сенят гвай пара зурба,
Ви нагъмадин ван чи япа
Кьуна, ваз чи саламар хьуй…
Им бес халкь савадлу хьуниз ялавлу эвер гун тушни! М.Къурушан вичин алакьунриз талукь яз халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира 1937-йисуз са шиирда кхьенва:
Мусайибни Балакъардаш,
ЭгечI и кардив дирибаш.
Шиназ Гьезерчи, М.Къуруш,
Бейтер кхьихь халкьариз хуш…
Халкьариз хуш къведай бейтер М.Къуруша, дугъриданни, гзаф кхьенва. Жуьреба-жуьре йисара Дагъустандин чапханайра адан шииррин пуд ктаб акъатнава: “Дидедин мани”, “Гьарфарикай гафар”, “Мурадар авай руш”. Адан къелемдикай са актуникай ибарат тир гзаф кьадар пьесаярни хкатна.
М.Къурушан кьетIен агалкьун ада чи классик Лезги Агьмедан ирс кIватI хъувуна, чав ахгакьарунихъ галаз алакъалу я.
ЧIехи арифдардин ва тербиячидин ирс адан рухвайри, рушари, хтулри, къенин аямдин къурушви муаллимрини алимри, шаиррини публицистри давамарзава. Им садрани акьалтI тийир рехъ я…
Мердали Жалилов
Лезги газет
Добавить комментарий