Чи гафар

Вирвир

Чи чIала «варвар» ва «вирвир» гафар ава. Машгьур алим Ражидин Гьайдарова и гафарин мана икI ачухарнава: «Варвар» араб чIалан гаф я, а чIала адан мана «чIиж» я. Лезги чIала «варвар» ва «вирвир» чIижрез ваъ, чIижерин душман къушдиз, гатун цикIиз гьавадин вини къатара лув гудай чубарук хьтин нуькIрез лугьуда.
Гьам араб чIалан «варвар» гаф, гьам лезги чIалан «вирвир» а нуькIрен гьарагъунихъ, датIана «вирвир-вирвир» авунихъ галаз алакъалу я.
 
Куьсуьс

И куьгьневилин лишан квай гаф лезги чIалан бязи нугъатра амазма, месела, яркIи нугъатда. А гаф чал Зияудин Эфендиеван эсеррани гьалтзава. Р.Гьайдарован фикирдалди, а гафунин асул мана «къуш», «нуькI» я, ахпа а гафуникай «аял» лугьудай манада менфят къачуна. КIелеяр лугьудай яркIи хуьре алимди ихьтин лугьун къелемдиз къачунай: «Санал акъваз, хва кьейдан куьсуьсар!» Ибур аялрихъ элкъвена лагьай гафар тир. 
 
КьелитI

Им «кьил» лугьудай дибдикай лезги чIала гзаф дуьшуьш жезвай - итI суффикс акал хьана, арадиз атай гаф я. Эвелдай «кьелитI» чIехи стхадин папа гъвечIи стхадин, яни и хизандиз вичелай гуьгъуьниз гъайи сусаз лугьудайди тир, ахпа чIехид, гъвечIид чара хъувунач, кьведакайни кьелитIар хьана.
 
Къаллаж

Кхьинра и гафуникай тIимил менфят къачузва. Адахъ “затIни авачир”, “кесиб гьалдиз атун” хьтин манаяр ава. А гаф чи кхьирагрин эсеррани дуьшуьш жезва. 
 
Вирд

И гаф лап кьериз дуьшуьш жезма. Адан мана: “ихтияр, разивал гун” я. Са бязи вахтара адакай “веревирд” манадани менфят къачуда: вере-вирд авун, яни акьалтIай къарар кьабулун.
 
Хъи

Гам храдай тарарин пай, ам гамунин юкьвалай тIуз жеда. Адан везифа кьетIенди я: ада гъаларин кIетIер кьада, цIийи ян вегьейла, ршанвай гъаларин чкаяр дегишарда. Хурун давамардай цIийи жерге арадал гъида. И куьруь гаф «кьун» глаголдин дувулдикай хьанва.

Самур

Лезгийрин виридалайни чIе­хи вацIун тIвар тир «Самур» гафунин этимология са шумуд жуьреда ачухарзава. Чна и вацIуз гьакIни Кьулан вацI лугьузва. И гафунин мана сифте яз дуьздаказ тайинарнавайди чи машгьур чIалан алим Ражидин Гьайдаров я. Ада кхьизвайвал, «Самур» «миргин яд, вацI» лагьай чIал я. Алимди 2003-йисуз Магьачкъалада чап хьайи вичин «Гафарикай къейдер» ктабда и гафунин мана тестикьардай са кьадар делиларни гъанва.
«Самур» гафунин этимология чIурукIа  ачухарзавай дуьшуьшар­ни ава. Бязибуру ам туьрк чIалан «Самур» («цуцIул») гафунин би­не­дал ганвай тIвар хьиз къалурзава. Садбуру «Самур» гуржи чIалан «хуш, рикIиз чими» мана авай гаф я лугьузва ва вацIун тIварни и гафунихъ галаз алакъалу я кьван. Ибур кьведни къалп гиманар я, вучиз лагьайтIа «Самур» халисан лезги гаф я ва адан мана «миргин яд, вацI» я. Къадим тарихчийрин ктабра Самур вацIун тIвар Албан вацI хьиз гьатнава.

Квардал

Чи машгьур чIалан алим Ражидин Гьайдарова гьеле 2003- йисуз кхьейвал, Кьурагь районда хуьруьн тIвар тир и ойконим сифтедай ойконим тушир, вичихъ «минара» мана авай квард гаф тир. Хуьруьн тIвар адакай ахпа, ана агьалияр яшамиш жез гатIунайла хьана. Ам «минара» мана авай гаф яз  чи чIалан нугъатра амазма. Месела, Ахцегьа «Квард аквар хев» лугьудай топоним ава.
Исятда «квардал» гафуникай неинки чкадин, хуьруьн тIвар хьиз, гьакI ана яшамиш жезвай инсанрин тIвар хьизни менфят къачузва: Квардалри хъсандиз кIвалахзава.

Калтур

И гафунихъ кьве дувул ква: 
1) -кал; 2) -тур. -Кал дувулдин мана малумди я: «диши къарамал». -Тур дувул «атур» гафуникай /а/ гадар хьана, амай пай я. Атур  малар хъиядай чкадиз лугьузвайди тир. Калтур, яни «калер хъиядай чка».

Арагъ

П.К.Услара вичин «Къаф­къаз­дикай лап къадим малуматар» ктабда арагъ гафунихъ «кьакьан раг» хьтин мана авайди къалурнава. Кьасумхуьрелай винидихъ, Кьу­рагь вацIун къерехрал «Арагъар» лугьудай кьве хуьр алай: Агъа Арагъар ва Вини Арагъар. Про­фессор Р.Гьайдарован фикирдалди, и хуьрерин тIвар «дагъ, кьакьан чка» мана авай ар гафунихъ галаз алакъалу я.
Арагъиз агакьдалди «Къан­бурар» лугьудай чкада, дагъдик кикIанвай лап чIехи, килигайла руьгь фидай хьтин кьве раг ава. ВацI галай патахъай абур генани гейбатлу кьакьан рагар яз аквада. Арагъ хуьруьн тIвар шаксуз гьа рагарихъ, иллаки гьабур мукьвал хьунихъ галаз алакъалу я.

Маркъу

И топоним гзаф хуьрерин мулкара дуьшуьш жезва. Адан мана «гатун яйлах» тир. Амма гьар гьихьтин  яйлахдиз хьайитIани «маркъу» лугьудачир. Маркъу, адет яз, хуьрелай вине авай, гатуз къарамалар хуьн патал къулай шартIар (там, векь, яд) авай яйлахдиз лугьудай. Бязи чкайра дагълух чкайра авай къалин тамузни маркъу лугьудай.

МеркIи

И гафунин асул куьгьне мана «дерин» тир. Гила адахъ са шумуд цIийи манаяр хьанва: а) вацIун, кIамун «чланбар», «чарчар»; б) «деринда, агъада гьатнавай чка», «вацIу вичиз дагъ, раг атIана арадал гъанвай гуьтIуь рехъ.»

"Самур" газет