ЧIал хуьзвайди, адан хазина мадни девлетлу ийизвайди, чи фикирдалди, сифте нубатда шиират я. Ингье чи вилик икьван чIавалди вич чи кIелзавайбуруз са акьван таниш тушир шаирдин цIийи “Дамаха къелем” ктаб ква.
Гьуьлуьн дад са стIал дадмишайла чир жеда лугьудайвал, Бажиханум Исаевадин ктабдини адан успагьи чIалан алемдикай хабар гузва:
И дуьньядал вирибур хьиз, са вад йикъан мугьман я зун,
Аллагь, Вуна, уьмуьрдикай атIумир зи, инсан я зун.
Зун вуж ятIа тийижирбур аватIа лагь, чирин за квез,
ЦIайлапандин цIай акьуна, кьве паднавай са къван я зун.
Рагъ хъфена нисинамаз, мичIе гьатна чилер, цавар,
Жанавуррин хура гьатна, суьруь чкIай чубан я зун.
Лацу пеле чIулав шалдин куьлге гьатна яс я лугьуз,
Жува-жуван сабурдин кIукI кукIварзавай тIурфан я зун.
Зулун гарун хура гьатна, тухвана зи умуддин пеш,
Салан юкьвал тар кьурана, зегьмет квахьай багъбан я зун.
Первердигар, рикIин тIалар на заз гайи бахтар яни?
Акъвазарна худ квай демер, хажалатдик пашман я зун.
Пудкъанни цIуд яш хьанва зи, гъам чIугвадай вахтар яни?
Бажиханум амач лугьуз, квев агакьдай са ван я зун.
Ихьтин гъамлу, гьа са вахтунда цицIи, нуфузлу мани… Ада хайи чIалаз гьикьван тавар, рангар ганватIа аку! Б.Исаевадин ери-бине КцIар райондин ЭчIехуьр я. Хейлин йисара хайи макандивай яргъа — Магаданда яшамиш хьуналди, гъурбатдин туькьуьлвални ватандин ширинвал дадмишнавай Бажиханум Исаевадин къелемдикай “Кефердикай ихтилат”, “Зи гъед”, “Хва кIанзава ватандиз”, “Муьгьуьббатдин рагъ”, “Дамаха, къелем” ктабар хкатнава. Эхиримжиди алай йисуз “Аламдин улубар” сериядик кваз Бакуда чапнава. И макъалада зун шаирдин цIийи ктабда гьатнавай анжах гъезелрикай рахада. За умудзава, и кар автордиз вичизни хуш жеда.
Бажиханум, минет я ваз, рикI регъвемир жува-жуваз,
Гъезелри вун лувараллаз хкажда лап цавун юкьваз, — лугьузва шаирди.
Малум тирвал, гъезел шаркь патан халкьарин шииратда сейли, къадимлу кIалубрикай сад я. Рудакидин, Низамидин, Саадидин, Хафизан ва масабурун яратмишунра ада кьетIен чка кьунва.
Алим ва шаир Халидин Эльдарова къейдзавайвал (“Алай аямдин лезги шииратдин лирикадин жанраяр”, 2014-йис, 74-чин), чи литературада гъезел сифте яз XVII асирда пайда хьана. И кIалубда аваз кхьенвай шиирар XVIII-XIX асиррин шаиррин — Лезги Салигьан, Ахцегьви Мирзе Алидин, Штулви Мирзе Кериман, Алкьвадар Гьасанан, Етим Эминан ва масабурун яратмишунра гьалтзава. Гъезелди алатай асирдин 50-90-йисарин литературадин векилрин — Ш.-Э.Мурадован, Ш.Къафланован, И.Гьуьсейнован, А.Алеман, А.Мегьманан, М.Алпанан, А.Исмаилован, Ф.Нагъиеван, З.Къафланован, А.Къардашан, Ш.Шагьбалаеван, А.Мирзебегован ва масабурун фикирни вичел желбна.
Бажиханум Исаевадини вич гъезелдин халис устад тирди тестикьарнава. Адан шииратда и кIалубдиз хас кьетIенвилер — бейтерин кьадар (5-12), рифма (аа, ba, ca, da…), эхиримжи бейтина автордин тIвар хьун вилив хвенва.
Адан яратмишунар фикиррин хцивилелди, образрин успагьивилелди, чIалан девлетлувилелди ва везиндин къешенгвилелди тафаватлу жезва. Шаирди художественный эсердик лувар кутазвай аллитерацийрикай, ассонансрикай ва маса такьатрикай гегьеншдиз менфят къачузва:
На дастамаг къачузвай яд зи вилерин накъваркай я,
Йикъа цIудра вач виликай, чилин гъед хьиз куькIвена куз…
( 99-чин )
Мурадди, са аялди хьиз, сифте камар къачудайла,
Буьшмедикай цифер хьана, марфад вилик акъудна зун…
( 100-чин )
Кьакьан кIунтIар, мичIи руквар, шуьше хьтин цIалцIам рекьер,
Живед къене кафандавай са алемдиз аватна зун…
( 124-чин )
КIанивили гумрагьда гум, ракъинин цIай рикIе твада,
Вергеди хьиз кайитIани, хажалатдик акатдай туш…
( 126-чин )
Инал чаз аквазвайвал, Бажиханум Исаевадин шиирриз милливал, халис лезгивал, халкьлувал хас я. Адан гъезелрин хейлин цIарар камалдин, насигьатдин келимаяр-мисалар хьиз кьабулиз жеда. И делилди автордин чIехи бажарагъдин, устадвилин гьакъиндай шагьидвалзава. И дережайрив ам агакьарзавайди хайи чIалан девлет я.
Къейд ийин хьи, Кьулан вацIун а патавай лезги шаиррин яратмишунра литературный чIалан нормайрал са акьван амалзавач. Гьавиляй абурун эсерра къуба нугъатдин гафар мукьвал-мукьвал гьалтзава. Амма Бажиханум Исаевадин шиирар чIалан къешенгвилел, фасагьатвилел гьалтайла тафаватлу я. Ам михьи литературный чIалал кхьиз алахънавайди ашкара жезва.
Мана-метлебдин жигьетдай “Дамаха, къелем” ктабда гьатнавай гъезелар кIанивиликай, уьмуьрдикай, яшайишдикай, къакъатуникай… кхьенвайбур я. Абурай неинки автордин шаирвилин майилар, итижар, гьакIни адан рикIин батIинда хвенвай паклу гьиссер, фул квай сирер, эрзиман мурадар, уьмуьрдин асас макьсадар ачухдиз аквазва. “Сусахъ галаз бахтар гъидай гуьзгуь хьиз, рикI михьи я зи” лугьузвай Бажиханум Исаева девирдин вири имтигьанрай халис къагьриман хьиз викIегьдиз экъечIна, гьич садрани ада вичин чандин такьатсузвал ва руьгьдин ажузвал къалурнач. Месела, дидедивай велед къакъатун чIехи бедбахтвал, хажалат я. Ихьтин завал шаирдиз акунва: ам вичин хцикай магьрум хьана.
Жавагьирар хьтин эсерар арадал гъун патал я чIехи шадвал, я пашманвал гьиссна кIанда лугьуда. И фикир керчек тирди Бажихануман шиирри мад сеферда субутзава. Жегьилзамаз рагьметдиз фенвай хциз кхьенвай гъезелар гьакъикъатдани амайбурулай къуватлу, таъсирлу я. Абуру кIелзавайдав автордихъ галаз санал адан чIехи дерт пайиз тазва:
Цавун юкьвал рагъ ргазмаз, кукIвал юргъар, сел авахьна,
Фир-тефир пад чир тахьанмаз рехъ элкъвена, гел какахьна.
Гарар хьана, цифер хьана, бахтни фена хцихъ галаз,
Уьмуьрдик са дад кумукьнач, зи шадвилел хъел алахна…
( 130-чин )
Эхь, шаирди “тIалабай туш ихьтин уьмуьр”, адан “цуькверал мур ацукьна, йикъар зарул, йифер сефил” хьана.
ИкI, шаирди, художникди рангаралди суьрет чIугвадай тегьерда, фасагьат чIалан куьмекдалди вичин кьисметдиз мугьман хьайи чIулав легьзеяр ачухарзава. Амма вахтуни вири хирер сагъар хъийида лугьуда. Йикъахъ йиф галайвал, хъсанвилерихъ такIанвилер, къенивилерихъ чIурувилерни жеда. Им тIебиатдин къанун я ва адахъ галаз садавайни гьуьжетиз жедач. Амма экуь гележегдик умудар кутуна кIанда. ТахьайтIа, “ви гъезелрин вилерилай датIана нагъв, шел авахьда” лугьуз тестикьарзава шаирди. Вичин руьгьдин къуватрихъ инанмиш Бажихануман зарул хьанвай йикъарни сефил хьанвай йифер ракъинин нурарини вацран ишигъди чими ва экуь хъийидайдал шак алач. И кардихъ шаир вични кIевелай агъунихъ себебар авачиз туш:
Вучда закай шаир хьана, ялав кьуна куз тахьайла,
Хайи элдиз, хуьруьз-кIвализ са кIус хийир гуз тахьайла.
( 132-чин )
Гьакъикъатда и кьве цIар адан вири яратмишунрин эпиграф яз гьисабуниз лайихлу я. Абура Бажиханума вичин шаирвилин ферз дериндай аннамишнава ва ам сяйивилелди кьиле тухуз алахънава.
Заз жуван гъвечIи макъаладин эхирдай лугьуз кIанзава: яшамишрай лезги поэзия ва адан жебехана чпин бажарагъдалди девлетлу ва адлу ийизвай Бажиханум Исаева хьтин чIалан устадар! Агъадихъ чна шаирдин кьве гъезел гузва.
* * *
Агъзур сувар атайтIани, зи сефил рикI шад хъжедач,
Виш хунчадиз иситIаяр чрайтIани, дад хъжедач.
Уьлгуьч хьтин чукIулдин мурз, ацукьарна хъуьтуьл рикIел,
ТIал галукьна чкIай гьиссер, сабурдивай кIватI хъжедач.
Акуна заз ажалдив гвай аламатар, чIулав рангар,
Хажалатар аманат гвай зун бахтлубрув сад хъжедач.
Зи пудакай сад тухвана, чилин чIулав къатарик ква,
Диде, на чIар чухваналди, гъилер кьаз хва мад хкведач.
Бажиханум алцурарна, эвел гана, ахпа кана,
Алугарна барбатI хьайи гуьлуьшандиз гад хкведач.
* * *
Гьайифар къвез пашман жеда кIанидавай къакъатайбур,
Дуьгуьрдин гел пеле амаз ярдин кIваляй акъатайбур.
Кьенеррин кьил са залумдин гъиле гьатна тIвал илигиз,
Чукуриз каш, ял кьадалди кIвачер хана галатайбур.
Виликамаз чир тахьана кьилел къведай мусибатар,
Ярди гайи цуькверал нур, зар аламаз гагьатайбур.
Пара ава са тахсирни, гунагь тавур гунагькарар,
Муг квахьнавай фереди хьиз, лувар кудна алатайбур.
Бахт виридаз сад хьиз гудач, я девлетрихъ къачуз жедач,
Фад куьцIуьда уьмуьрдикай мурад кьилиз такъатайбур.
Дерт ахъаяй бахт тахьайдаз, даях хьухь вун, Бажиханум,
Къужахда кьаз хкаж хъия тахтунилай аватайбур.
Мегьамед Ибрагьимов
Лезги газет
Добавить комментарий