Мукьвара “Facebook”-да кардик квай лезги са кIватIалда зун дуьшуьшдай Бакуда чапдай акъудзавай “АЛАМ” журналди кьвед лагьай лезги литературный чIал арадал гъизва?!” кьил ганвай макъаладал гьалтна. Адан автор Мансур Куьревиди журналда литературный чIалан бязи къайдайрал амал тийизвайдан, фадлай лезги гафарганра гьатнавай са жерге лексемайрикай, абурук дегишвилер кухтаз, менфят къачузвайдан, лексикада ва орфографияда цIийивилер тваз алахънавайдан гьакъиндай вичин фикирар лагьанва. Кьилди къачуртIа, ада и журналда урус чIалай атанвай, юкьва “Ь” гьарф авай гафар хъуьтуьлвилин лишандикай магьрумариз (мисал яз: культура — култура) кхьизвайди, “кIан хьун”, “кIанда”, “кIанзава” гафара “КI” гьарфуникай “К” гьарф (мисал яз: кIан хьун — кан хьун) авунвайди, чIала чпикай анжах 2-3 касдиз хабар авай “улуб”, “мисис”, “микитас” ва маса гафар твазвайди тестикьарзава. Авторди гьисабзавайвал, лезги литературный чIалав и къайдада эгечIун дуьз туш. Мансур Куьревиди виридаз лезги литературный чIалан дибда авай куьре диалектдин гуьне нугъатдин кьетIенвилер вилив хуьниз эвер ганва. Амма…
КIватIалдин иштиракчийрин арада адан зендерихъ галаз рази туширбурни аваз хьана. Агъадихъ чна абурукай бязибурун къейдер гузва:
Анар Уьнуьгъви: “…Лезги литературадин классик Етим Эмина “ХупI рахада билбил сегьер вахтунда” (шаирдин ктабда “вахтуна” ава — М.И.) кхьена лугьуз, чна гила хайи гафарин — “экуьн чIав” чкадал “сегьер вахт” лугьудани? “АЛАМ” журналди туьрк чIалан — мыш, — миш, — сыз, — суз, — лы, — лу эхирар галай гафар инкарзава, абурун чкадал лезги гафарикай менфят къачузва. Им чун чIалан асулдай авай къайдайривай къерех жезва лагьай чIал туш, акси яз, абурал хквезва лагьай гаф я. Журналда “кIан” гафунин чкадал “кан” гаф кхьинин себеб тайин са хуьруьн нугъатдихъ галаз алакъалу туш. Логика фикирда кьуртIа, “кан” лугьун дуьз я. “КIан” гафунихъ “дно”, “кан” гафунихъни “любовь” манаяр ава.
“Ь” гьарфуникай рахайтIа, зал “Лезги газетда” ихьтин предложение гьалтна: “Ленинградский областдин Сертолово шегьерда…” Вучиз и изданида урус чIалай атанвай “Ленинградская” гафуникай “ий” эхир акал хъувуна “Ленинградский” ийизва? Вучиз “областдин” гафуна “Т” гьарфунилай кьулухъ хъуьтуьлвилин лишан акъуднава? Мегер и газетдини литературный чIалан къайдаяр чIурзавани?..”.
Азер Каимов: ““КIан хьун” гафуникай “кан хьун” авурла, адан сифтегьан мана квахьзава. “Кан” гафунин таржума “перхоть” я. Ихьтин дуьшуьшра кьве тахан гьарфар (кан-ккан; тар-ттар, чил-ччил) кардик кутуртIа, я тахьайтIа лезги алфавитда ихьтин гафара менфят къачудай “h” гьарф туртIа гьикI жедатIа?..”.
Багьаудин Басиров: “Зун лезги чIал эчIелрикай михьуниз акси туш, амма и месэла са патан зендер, веревирдер фикирда кьуна гьялна кIандач. Ихьтин къайдади са нетижани гудач. Дагъустанда чи чIалал акъатзавай вири изданийра литературный чIалан къайдайрал амалзава. Гьатта Ахцегь райондин газетдани (ахцегьвийрини “кIан” ваъ, “ккан” лугьузватIани, газетда литературный къайдада кхьизва). Са фикирдал къведайвал цIийивилер тваз алахънавайбуруз Дагъустанда авай лезги алимрихъ, писателрихъ галаз санал кIватI хьуниз куь манийвалзава? Зал алукьайтIа, им балкIанар дегишдай вахт туш. Литературный чIал тестикь хьанва, адал гьатта виридалайни тафаватлу жезвай ахцегь нугъатдин векилрини амалзава. КцIарвийрини чпин эсерар литературный чIалал кхьена (Б.Салимов, З.Ризванов, Расим Гьажи…). Аламвийрин ялунар квез герек я? Зазни литературный чIала кьиле физвай бязи гьерекатар хуш туш. Я и кардихъ галаз рази хьун герек я, я тахьайтIа и месэла саналди гьялна кIанда…”.
И месэладин патахъай гьуьжетунар геждалди давам хьана. Садбуру — сыз, — суз эхиррин чкадал “галачирди”, “авачирди” кхьин, муькуьбуру “сес” — “ван” гафуналди эвезун (мисал яз, “Эренлардин сес” ваъ — “Эренлардин ван”) теклифна, пуд лагьайбуру, чIал чIурзава лугьуз, “Лезги газетдин” салаз къванер гадарна… КIватIалда иштиракзавай куьре нугъатдин векилриз “куь проблема туьрк чIал чир тахьун я, чидайтIа куьн, хайи чIал туна, туьрк чIалал рахадачир” лагьайбурни хьана.
И месэла цIийиди туш. Лезги чIалан патахъай, цIийивилер туникай, маса чIаларай атанвай гафар акъудуникай чи алимар, писателар, муаллимар, журналистар рахаз гзаф йисар я. Жуван фикир лугьун, са кар веревирд авун, гьахъ тайинарун патал герек атай чкадал бязибурун зендер инкарун айиб авай кIвалах туш. Къадим грекрин философ Сократа лагьайвал, гьуьжетунрин нетижада гьакъикъат арадал къвезва.
Зи фикирдалди, алай аямдин лезги чIала маса чIаларай (араб, туьрк, урус…) атанвай гафарин кьадар тахминан 30-40 процентдиз барабар я. Абур лезги чIалан хазинадай акъудунин игьтияж авани? Ша чун и месэладин патахъай чи алимри, шаирри, муаллимри вуч лугьузватIа килигин.
Фейзудин Нагъиев, филологиядин илимрин доктор, шаир: “…Лезги чIал михьи авуникай эхиримжи вахтара гьам газетрани журналра, гьам Интернетда пара къизгъин гьуьжетар, теклифар физва. Ихьтин гьуьжетрик гьам чIал чидайди, гьам течирди акахьзава. Лезги чIал маса чIаларикай михьун теклифзавайбурухъ галаз зун кIевелай рази туш: 1) чара чIаларин гафар квачир са чIални дуьнйадал алач; 2) маса чIаларай къвезвай гафари чIалан сергьятар гегьеншзава, чIал девлетлу ийизва. Са кардал зун рази я: жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун: башламишун — кьилкутун, гатIунун, эгечIун, эвелун, тупIалун, пацирун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи — ципицIар, ципицIлух, хьвед (ципицI багъ), ципицIчи; мешебеги — тамухъан; игит — кьегьал, къагьриман…”
Фаида Гъаниева, филологиядин илимрин доктор, РАН-дин ДНЦ-дин илимдин къуллугъчи: “…И гаф чиди туш, ам акъудна кIанда лугьуз ихтилатар ийизвайбур чеб чIалан гъавурда авачир, чIалан илимдивай яргъа тир ксар я. КIвал кулуналди шиткидайвал чIал михьи ийиз жедайди туш…”Азер Каимован къейдера кьве тахан гьарфарин ихтилат куднавай. Им гьакъикъатдани вичиз кьетIен фикир гана кIанзавай месэла я. Мисал яз, тар, кул, тум, пар, чам, чил, чара гафарихъ са шумуд мана ава. Кхьинра абурун манаяр тафаватлу авун патал кьве тахан гьарфар (чил-ччил) кардик кухтуртIа хъсан жеда. Амма Фейзудин Нагъиев и кардихъ галаз рази туш. Ингье ада вуч лугьузватIа: “Лезги чIалан кьетIенвилерикай сад — чи чIала нефес галай ва нефес галачир сесер квай гафар пара ава: кhар — кар, кhул — кул, пhар — пар, тhам — там, тhар — тар, тhум — тум, чhам — чам, чhара — чара, чhил — чил ва мсб. Са гьарфуналди кьве сес эвез авурла, кхьенвай шейъинин манадай кьил акъатун четин акъваззава. Месела: ада чуру тунва; абур чара хьана хъфена; за патрум тфенгда авайвал туна; ада тум вегьена ял язавай; ам кул къачуна хъфена; гьайванди рекьин къекъуьндилай чан гана ва мсб.
Нефес галачир агалхьай сесер кьве тахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна. ИкI кхьини бязи лезги гафар кIелиз четинарзавай: кКIал, кКIана, ппIер, ццIер, ццIе тун…”.
Якъин жезвайвал, шаирди кьве тахан гьарфар “h” лишандалди эвезун теклифзава.
Литературный чIала ихьтин къайда деб хьанва: урус чIалай чи чIалаз атанвай гафара эгер “Ь” гьарф абурун юкьва аватIа ам хуьзва (мисал яз, “культура”). “Ь” гьарф гафунин эхирда авай дуьшуьшра ам падежриз пай жедалди хъуьтуьлвилин лишан квахьзава (область — областдин, областдиз).
Чахъ нугъатар пара ава, литературный чIал — сад. Ам хуьн ва еримлу авун чи умуми буржи я. Эгер “чун гьахъ, куьн батIул я” лугьуз, чIалан жигьетдай реформаяр тухуз хьайитIа, адан кьисмет гьихьтинди жеда?! ЧIалан алемда тваз кIанзавай гьар са цIийивал, ирид сеферда веревирд авуна, ахпа теклифна кIанда. Хсуси фикирар, теклифар гзаф жедайди я, илитIун герек туш. Винидихъ гъанвай мисалрай аквазвайвал, чIала бязи дегишвилер чеб-чпизни жезвайди я. Кар халкьди кьабулунилай аслу я. И рекье чун сад хьана кIанда.
Мегьамед Ибрагьимов
Лезги газет
Добавить комментарий