Рамазан буба

И шикил 1961- йисан декабрдиз ягъанвайди я. Рамазан буба Москвадиз Н.С.Хрушован патав фида лагьана рекье гьатнай... 
Вуж я, Рамазан буба? 
Рамазан буба лап гъвечIизамаз капI-тIаат авур, гьалалдак гьарам акадар тавур, батIулдаз батIул, гьахъдаз гьахъ лагьай, таб рахун вуч ятIа чир тахьай са дагъви тир. Чун Крарин хуьруьн хуркайрин сихилдикай я. Чи чIехи бубаяр чатухъанар тир. Хура цIай акьазва лугьуз чаз хуркаяр лугьузвайди я. КичIевал вуч ятIа Рамазан бубадиз чидачир. "КичIе са Аллагьдикай хьухь, бендейрикай садрани кичIе жемир"-лугьудай ада. 
Бубадин тIвар алай чIехи хциз 5 йис кар ганвай. Рамазан бубадиз ийир-тийир амачир. Адавай эхиз жезвачир: бубадин тIвар алай хва са тахсирни квачиз дустагъда тван? Советрин уьлкведа гьахъ-адалат аватIа-авачтIа чирин патал къуьзуь буба Москвадиз гьазур жезвай.
-Я буба, вун Хрушова кьабулдайди туш. Ша вун Москвадиз фимир.
-ГьикI кьабулдайди туш? Советрин уьлкве чун хьтин лежберрин кьуьнерал туькIуьрнавайди туш­- ни? Зун кьабул тавурла, ада вуж къабулирвал я?
И гафар Рамазан бубади пара уьткемдиз лагьа­най. Ам лагьай гафунин иеси тир. Бубадин тIварциз гьуьрмет авун виридан буржи я. "Бубад тIвар алай хва за са тахсирни алачиз дустагъда тадач -лагьанай Рамазан бубади.
ЦIийиз хьанвай дана галай кални маса гана, мукьва-кьилийривай, къуни-къуншийривай Моск­- ва­диз фин-хтунин гьахъ-гьисаб туькIуьрнай. Рамазан бубадиз урус чIал чидачир. Аниз килигна ада вичихъ галаз чIал чидай са кас тхун къетIна. Халкьдин арада "Кач Эгьмед"(Эгьмеда пара папар гъана рахкуриниз килигна халкьди адаз "кач" лакIаб ганвай) лугьуз тIвар-ван авай и касди Рамазан буба Москвадиз тухвана хкин вичин хиве кьунай. 
КIелиз-кхьиз чин тийизвай фекьи Рамазана ви­чин бубадин тIварцин хатурдай са кьил генсекдин патав фин кьетIнавай. Нивай алакьда и квалах? Анжах викIегь, кьегьал ксаривай! 
...Сад лагьай сефер метро акур кас гьикI жеда? Гурари Рамазан буба метродин къенез авуднай. Кьузуь буба мягьтел хьанай. Инсанар цеквер хьиз къвез-хъфизвай. Нисинин капI ийидай вахт тир. "Бес за капI гьинал ийин?" -фагьумна Рамазан бубади. КапI авун гьар са мусурмандиз ферз я. Москвада метродин къене капI авун вуч лагьай чIал тир?
РикIел хкваш, играми стхаярни вахар, а чIавар 1961-лагьай йисар. Москва шегьер. Аллагь авач лугьузвай коммунистрин рикI тир Москва. А метродин тIвар завай къени чириз хьанвач. Вучиз лагьайтIа, зун Москвада гьич садрани хьайиди туш. Анжах а метро Мавзолейдиз мукьва тир. Зи буба фекьи Рамазана капI авур а метро заз зи хайи дигедин са пIипI хьиз аквазва.
Винеллай литин палто хтунна чилел акайна. И гьал акур «Кач Эгьмедан» рангар атIана:
-Я Рамазан халу, вуна вучзава? Биябур хьана! Инаг капIдай чка яни? Ша, вуна жемятар чал хъуь­- руьрмир! РикIел хуьх, инаг Москва я, Москва! 
Рамазан буба япарал заланди тир. «Кач Эгьмедан» чиниз килигай кьуьзуь бубади адаз вуч лугьуз канзаватIа кьатIанай.
-За кIап, чан хва, инсанриз хуш атун-татун патал ваъ, Аллагь патал ийизвайди я. Завай капI акадриз жедач! Вахтунда капI авун заз са мусурмандиз хьиз ферз я!-лагьана Рамазан буба кпIунал къвазна. 
Метродавайбуруз, на лугьуди, садазни капIзавай къуьзуь буба аквазвачир. Гьар са кас вичин рехъ кьуна физвай. Адал хъуьрезвай касни авачир. 
Метрода кIвалахзавай дишегьлийрикай сад къуьзуь бубадив агатнай:
-Извините, отец, у нас тут чистая комната. Пройдите туда, там и помолитесь.(Багъиша буба, ина чаз михьи кIвал ава. Ша вуна ана капIа.) 
Метрода капI авур и къиса чIехи ашкьидалди чаз регьмет хьайи Рамазан бубади фад-фад ахъай­дай:
-Амай чIавуз урусар кафирар я лугьуда. А дишегьлиди заз сабун, дасмал, яд ва капI ийидай михьи чка къалурнай. 
Гьелбет, генсек Н.С.Хрушова Рамазан буба къабулначир. Адан шикаятдиз генпрокурор Руденкоди килигнай. 
-Ваз гьин чIалар чизава, я къуьзуь кас?
-Заз, чан балаяр, хайи лезги чIални мугъул чIал. 
Руденкодив Рамазан бубадин шикаят са шумуд югъ идалай вилик агакьнавай. Квен паталай къуьзуьд Москвадиз атанвайди тиртIа Руденкодиз чизвай. ГьакI ятIани ада хабар кьуна:
-Лагь кван, я кьуьзуь буба, вун иниз гьикI хьана атанвайди я? Ви мана-метлеб вуч я? И яшунда вун ни инжиклу авунва? 
-Чан хва, Советрин властдихъ галаз гьахъ-адалат атунив чун михьи рикIяй чIалахъ я. Гила чина гьахъ кIвечерик акатнава. Кесибар садани гьисаба къазмач. Пул гвай ксар вири гьахъ, амайбур нагьахъ хьанва. Москвада зун генпрокурорди къабулзава, чина, лагьайтIа, зун Республикадин прокурорди гьич патавни агудзавач. Им вуч лагьай чIал я? Мегер Советрин уьлкведа гьахъ-адалат амачни? Зун гъавурда тур кван, чан хва.
-Гьахъ-адалат, гьелбет хьи, авайди я. Бес чун квен патал я? Чна гьахъуниз кIур ягъиз тадач. Са кIус сабур хьухь, къуьзуь кас. Чна а кIвалахиз цIийи кьилелай кихлигиз гуда. Ваз гьахъ-адалат аматIа-амачтIа чир жеда. 
Пуд сеферда Республикадин судри тестикьарнавай и кар кьуд лагьай сефер элкъуьр женни? -вичи-вичиз фагьумнай Рамазан бубади. 
Прокурорди, на лугьуди, адан фикир кIелна:
-КIусни дарих жемир, кьузуь кас, вуна чIугур зегьметар квахьдач. А кIвалахиз Кьилин Судди цIийиз кихлигирвал я. 
Рамазан буба Руденкодин къабулда зур сят кьван хьанай. Генпрокурорди чи буба чина хъвер аваз рекье хтуна вичин куьмекчидиз мягькемдаказ буйругъ ганай:
-А къуьзуь кас дуьз вичин кIвале къван рекье хутаз це, ахгакьайла заз са хабара.
А чIавара тIвар-ван авай 5 нумрадин йигин физ­вай Москва-Баку поезд чи гъвечIи Лечетрин станциядал Рамазан буба кIвализ ахгакьарун патал 3 декьикьа хусуси серенжамдив акъвазарнай. Поезддин бригадирди вичи абур чIехи гьуьрметдив рекье тунай.
Станциядал Рамазан бубани «Кач Эгьмед» акурбурун пагь атIанай. 20 югъ кьван Москвада хьайи кьузуь буба гъалибвилин тIаратI гваз кIвализ хтанвай.
Рамазан буба генпрокурорди къабулна ла­гьай­ла, садни чIалахъ жезвачир. Авам са кьузуь кас Руденкоди къабулдани? Адаз маса кIвалахар амачирни? “Ибур гьакIан махар я”,-лагьна парабуру зарафатарнай. 
Са гьафте алатна. Анжах туьрмедавай бубадин тIвар алай чIехи хцикай са хабарни авачир. Рамазан буба вич-вичелни чIалахъзамачир:
-Яраб Аллагь, Москвада авайбуруни зун алцурарна жал? Им жедай кIвалах туш! Бес зи хва вучиз хтанач? Мад вуч хьанатIа? 
Фикирри Рамазан бубадиз секинвал гузвачир. Москвадай хтайдалай инихъ 10 югъ алатнавай, анжах бубадин тIвар алай хцикай са хабарни авачир. 
Рамазан бубади Москвадиз фидалди чи Республикадин чIехи прокурордин патав фин къетнай. Анжах Кьилин прокурорди ам кьабулун анихъ акъвазрай, "гьич ракаралай къенез ахъаймир" лагьана секретардиз буйругъ ганавай." За адаз са гаф талгьана хъфидач", -лагьна къуьзуь бубади вичи-вичиз гаф ганай. И юкъуз Рамазан бубадивай прокурордин патав физ хьаначир. Виш жуьре багьнаяр гъана секретарди ам мад кьенез ахъайнач. Пакам юкъуз Рамазан буба акур секретар семе хьанай:
-Прокурор авач. Ам мус хкведайтIа малум туш. Вун дуьз кIвализ атайвални хъвач, кьузуь кас! Ваз за гьикьван лугьуда. Вун гъавурда акьаз­вачни? Ада вун са чIавузни кьабулирвал туш!
Рамазан буба ийир-тийир хьана амай. Кьузуь буба ракарик кьуьл гелягьна прокурордин патав физ гьазур хьанвай. И арада са вуж ятIани кабинетдиз гьахьна. Секретарди кьил агъузна са вуч ятIа кхьизвай. И чIавуз Рамазан бубади хци камарив кабинетдин рак ахъайна. Секретар вичел хтана. Прокурордин кабинетдиз гьахьайла геж тир. Адаз кьузуь бубадин гъиликай галкIана кабинетдай акъудиз кан хьайила пун галай кьил рехи, рикI чIехи Рамазан бубадиз жегьилвилин къуват атанай. Ам чкадлайни юзуриз хьаначир. Кабинетдавай ксари элкъвена Рамазан бубадиз килигайла, прокурорди секретардиз гъилив ахъай лагьана ишара ганай. Кабинетда прокурорни галаз 5 кас авай. Рамазан буба уьткем камарив прокурордин патав агатна. Прокурорди гъилер юзуриз кьузуьдаз гьарай гузвай. КичIевал вуч ятIа чин тийидай дагъларин хтул адан и гьал акурла эркек асландиз элкъвенай. Гьамиша капI-тIаят ийизвай, рикIе Аллагьдиз ашкъи авай гьахъ-адалат тIаратI авунвай Рамазан бубадиз ни гьарай гузватIа аку?! Жувалай чIехиди акурла са кIвачел къарагъна канзавай чкадал...
Прокурордин къаншардив агакьай Рамазан бубади адан чиниз тфу ганай. Кабинетдавайбур сифте вуч хьанатIа гъавурда акьуначир. Ахпа абур ламралай аватай хьиз килигиз амукьнавай. Вуж чIалах жеда Рамазан бубади Республикадин Кьилин прокурордин чиниз тфу гана лагьай? 
Прокурор вичел хтайла, къудгъунна къарагъна кьузуьдан винел гъил хкажиз кан хьанай. Рамазан буба секиндаказ чIарни гъун тавуна адан вилин нинейриз килигиз акъвазнавай. Са герендилай прокурорди вичи-вич гъиле къуна канз-даканз чинай хъвер авадарнай. Ада гъил агъузна жибиндай яйлух акъудна чин михьнай. Ахпа кьузуьдав агатна айгьамардай хъвер галаз вичиз чидай "махар" ахъайнай. Рамазан бубадиз гьар са затI гъилин къеневайди хьиз аквазвай.
-Советрин гьукуматда гьахъ аматIа чирун патал зун Москвадиз фида,- лагьана ада прокурордиз. Прокурорди Рамазан бубадиз хъуьрез-хъуьрез ракар къалурнай.
Шумуд югъ алатнатIа зи рикIел аламач. Югъ ахъа жез-тежез чун кцIерин ванцел ахварай аватнай. Рамазан бубади гъиле теспягьар аваз зикир ийизвай. Ада дидениз: 
-КIелет, вач ракар ахъая. КицIи кьазва. Чун са куьнуьн гъавурда акьуначир. Чи диде КIелетрин хуьряй я лугьуз бубади адаз "КIелет" лугьуз эвердай. Дидеди ракар ахъаяала чIулав цIивин хьтин жегьил са гада акунай. Им чи чIехи стха тир. Дидедини балади гарданар къуна шехьнай. Са йисни зур туьрмеда хьайи танк хьтин хцикай амайди са хамни кIарабар тир. Гьелбет, чазни хвешивиляй вучдатIа чизмачир. Анжах Рамазан бубади вичин шадвал садазни чирначир:
-Алат залай! Бубадин тIвар алайди "дустагъдиз" фидайди туш! 
Къуьзуь бубадин рикI на лугьуди, гуьлдендикай тир. Бубадин тIвар алай чIехи хци Рамазан бубадин рикIел хер авунвай.
Чан рухваяр, чаз балаяр вири сад я. Даканзавайди абру ийизвай амаларни виже текъведай кIвалахар я. И ихтилат чаз Рамазан бубади вичи ахъаяди я. Ам садрани таб рахайди туш. Инсан алцурун адаз вуч лагьай чIал ятIа чидачир. Кьуьзуь бубади гьамиша лугьудай:
-Чан балаяр! Садрани тапарармир, садни алцурмир. Аллагьдилай гъейри садакайни кичIе жемир! Аллагьдиз вилер авачиз аквазвайди, япар авачиз ван къвезвайди, рикIин хиялни чизвайди я.
12 йис тахьанмаз капIзавай, рикIени мецел гьамиша Аллагь алай и буба таб раханни? Зун михьи рикIяй зи бубадин гьар са гафунал чалахъ я. КIелиз-кхьиз чин тийизвай и кьузуь буба гьахъвилин эталон тир. Ада садрани лацудаз чIулавди лагьай­ди туш.
КичIевили гьикъван ксар усаларна, гьикъванбурув мет ягъиз гана.
...И къиса хьаначиртIа Рамазан буба гьич Москвадизни фирвал тушир. Ада вичин инсанвилив, кьегьалвилив гьахъ-аладат патал женг чугван лазим тирди чазни чирна.

Шихжамал Шихметов,
муаллим
"АЛАМ" журнал