«Меше» вуч я?

ЧIалан тарих халкьдин тарих йа. Къе чи лезги чIалан 4-5 агъзур йисан кьулукан тарих винел акъатнава. Ихьтин Нугь айамдин чIалакай гуьгъуьнай арадиз атай чIалари бес хийир къачуначни? Адаз са шакни тежен герек. Маса чIалариз фейи гафарин са пай чуьнуьх хьана къенин лезги чIала аматIа, са пай амач. Агъзур йисаралди са хзандай экъечIна патарихъ чкIанвай чи бубайрин гелер чна гьикI жугъур хъийин? Балкандин албанрин «миш» ‘йак’ гаф чи айалрин «биш» ‘йак’ гафуних, египетвийрин чIала хьанвай «негь» ‘дуьдгъвер’, къенин лак чIалан «нагь» ‘дуьдгъвер’ гафар гьа чи айалрин чIала амай «нехI» ‘дуьдгъвер’ гафуних галаз сад ттучни, гьа «дуьдгъвер» гафунин сад лагьай пай (кьвед лагьай пай чав гумазма – «гъери») чечен, ингуш чIаларин «детта» ‘дуьдгъер’ гафуна аквазвачни?...
Ихьтин гафарикай садни «меше» гаф йа ва и гаф къадим туьркериз хьанвач (а гаф «Древнетюркский словарь»да авач), къенин мугъул чIалара: туьрк, къазах, уьзбек, ногай чIалара «ор­ман», къиргъиз, туьркмен чIалара «токой», кумык чIала «агъаджлыкъ» ‘рук’ йа. И гаф анжах азербайжан чIала ава ва чи стхайрини ама гьабуривай къачунва: хиналукь «маша», будух «мише», къирицI «меше» ‘рук’ йа.
«Меше» гаф чи тарихда ава ва и тарих кьабул тийизвайдаз а гафни читач. Кьуд агъзур йис идалай къулукан пеласг чIала «ттаце» ва «маце» гафар ава. «Ттаце» гаф урус чIалаз ‘дань’, «маце» гафни ‘подарок’ хьиз элкъуьр жеда. «Ттаце» ва «маце» гафара авай «це» къе-нин лезги чIала дигиш тахьана амазма («це» ‘дай’). АкI хьайила, «тта це» ‘дань дай’, «ма це» ‘дар дай’ жезва («дар» «подарок» гафунин дувул йа). Пеласг чIала «ма» гафуниз мукьа «мей» гафни ава. Абурун тесеруьфат гьисабра «шейар» ччан алачир (хицI-чIумарук, кемер, сик-чехирдин ццел, сиха-жгъа, тахт-кравут, ракIар, кIун-гъуьр ва мсб), «мейар» ччан алай (пар-наз-цIуьрнуьгъ, къумкьар-кьемкьер, кийар-кегьер ва мсб) шеэр йа. Аквазвани, чаз «ччан» гаф хьиз «мей» гафни хьанва. «Мейит» гаф арабринди ттуч, ама «мей ит» хьиз кIелайла «ччан фена» мана гузва: лезги чIала «аттун» ‘приходить’ йатIа, хуррит чIала «итун» ‘уходить’ йа (фикир це: азербайжанвийрин «итил», «гет» гьа манадинди йа). Урусрин «уходить» гаф лезги чIалал «хъфин» хьиз къаланва, анжах «хъфин» «фин» глаголдин тикрар форма йа. Пеласг чIалан «маце» ‘дар, подарок’ «меце» («мече», «меше») хьиз дигиш хьана урарту чIала ‘дань’ мана гузва. Мингечевирдай жагъай албанрин са шамдандал «Уьн йацIу Маназ УршацIалай …це йа» кхьенва ва гьана са пай чIур хьанвай «…це» гаф гьа «маце» ‘подарок’ хьиз кIелиз жезва. Гьа икI, урарту ва албан чIалара «меше», «меце» гафари ‘дар, дань’ мана гузва. Чаз къенин лезги чIала и гафариз талукь «мешекъат» ‘мискьи’ гаф ава, гьамани чун «мешедикай» («дан»дикай) атIана, кьатIна гун манада акьазва.
ИкIа «меше» ‘дар, дань’ йа. Бес вучиз руказ «меше» лугьузва? Чаз «мей» гафуниз ухшар «ней» гафни ава, ама «неймет» гафуна чуьнуьх хьанва. Араб чIаланди йа лугьузвай и гафуни («нйамет»?) чи гафалагра урус чIалан «дар» мана гузва. Завай хьайитIа, «неймет» ‘ччилин мегьсул (бар)’ лагьай гаф йа: «ней» - «мегьсул» («ней» = «мегь»; «мегьсул» гаф азербайжан чIала дуьз ама, чна ам гьам дигишарнава - «магьсул», гьамни арабриз ганва), «мет» - ччилин магьсулдар къат («рагьмет» ‘чилик рагьат хьуй’ лагьай чIал йа). Азербайжан чIалан «мейве» гаф гьа «мей вер» ‘дар дай’ ттучни? Лезги чIалан «метI», фарс чIалан «мей» («шараб», ччан гъидинди) гьа жергедай йа. Чуьлда магьсул къачун патал чна ццан ццазва, гъар гузва, тум вегьизва, ген гуьзва ва магьсул къачузва, анжах рука вичин магьсул чаз гьа-вайа (урус чIалал «даром») гузва. Рукан магьсул асул манада «тIабиатдин мей (бар)» (урус чIалан «дар природы») йа. Мумкин йа гьа виляй руказ «меше» ‘дар’ лугьун. Дагъустанда «Эмина хуьруьн» эвелан тIвар «Ала меше» гьа «меше алай» ибарадинди хьун мумкин йа ва гила чна адаз азербайжан чIалай килигзава. Ихьтин гафар чаз мад ава: «Пармак» дагъдикай «Беш бармагъ», «къайи булахдикай» «къара булах», «къайи цикай» «къара су», «Крар хуьруькай» «Къара кюре» …. хьанва.

«Царапина» урус гаф яни?
За жуван са макъалада («Алам», 2012, № 3, чч. 10) урус чIалан «КАПКАН» гаф лезги чIалал «ККАП КЪАН» хьиз кIелайтIа, и гафуни гьам вичин кIелун, гьамни «капкан» гафунин мана гьикьван хъсан гутугна къалурзавайди ятIа лагьа­най. «Ккап къан» гафуна авай урус чIала авачир «кк», «къ» гьарфер «капкан» гафуна «к» хьиз фин тебии я. Чи чIала «ка-паш», «ккапаралди фин» («ккапу-ккапу фин»), «лапаш» (урус чIалан «лапа»), «тапац» гафар хьуни «ккап» лезги гаф хьун успатзава. Болгариядин Илимрин Академиядин академик В. Георгиева грек чIалан «К» гьарфунин тIвар “каппа” миной (пеласг) чIалан «кап» (ладонь) гафунилай арадиз атанвайди я лагьанай. Урус чIала «лапа» гаф аваз-аваз «капкан» лугьузва, «лапкан» ваъ. М. Фасмеран «Этимологический словарь русского языка. 2004» ктабда «кап-кан» туьрк гаф я лагьанва, анжах и гаф «Древнетюркский словарь»да авач.
Ихьтин гафарикай садни «ЦАРАПИНА» гаф я. М. Фасмеран «Словарь»да и гаф «цап» сесиниз ухшар ван гузвай (звукоподражательный) гаф хьиз кхьенва. И гафунин сад лагьай кIус «цар» гьа лезги чIалан «цIар» гаф ттирди акун четин туш. И гафуниз куьне хъсан фагьумна килигайтIа, адан сад лагьай кIус ваъ, гьа гаф вири лезги гаф ттирди аквада. Урус чIалан гафарганра «царапина» гафуниз ‘са шеинин винел кIуф алай алатдалди чIугвай цIар’ мана ганва. АкI хьайила чавай «царапина» гаф лезги чIалал «ЦIАР (Р)АПИНА(Л)» хьиз кIел жедачни? «Царапина» гьа рапинал авур цIар ттушни? Идалай хъсан «царапина» гафунин этимологиядиз ва адан манадиз гутугнавай маса гаф заз чидач. Лезги чIала кIуф алай шеинив цIар чугирла акъатзавай ван гузвай (звукоподражательный) гафни ава – «ЦIАРХ» ‘царапина’.

Я. Яралиев
"АЛАМ" журнал