Cулейманан руьгьдиз икрам!

Гьар са инсандиз вичин уьмуьрдин эвелни эхир ава. Миллетни инсанрикай ибарат я. Амма миллетдин эвелни эхир тайинарун четин месела я, за фикирда, гьич мумкин кар туш.
Самур вацI Каспий гьуьлуьк акахьзавай чкадилай башламишна винелди фейитIа, эхирни чун а вацI башламишзавай бинедал агакьда, им тIебиатдин къанун я.
Им миллетдихъ эвел-эхир авач лагьай чIал туш. Миллетди тухванвай, адакай миллет хьанвай вахт, рехъ гьикьван яргъиди хьанватIа, гьакьван адан эвелни тайинарун четин я. Чун яцIариз гьахь тийин, лезгияр, тайин ийиз четин, яргъал рехъ тухванвай, фадлай миллет хьанвай халкь я.
А рехъ чи тарих я, чи кьисмет я. А рекье чи кьилел татай, чаз такур мусибат амач. Амма чна дурум гана, чун женгерай лигим хьана экъечIна, чна чи чIал квадарнач, чун, чил гадарна, къурабавилиз фенач. Чна гзаф йисара чи руьгьдин къачуз тежедай къеле хкажна. Вуч затI я ам, а руьгь? Виш-агъзур игитдин дирибашвилер санал кIватIна, са мураддиз элкъуьрна, халкьди яратмишнавай миллетдин чIехи мани — “Шарвили”, ажузбурузни къуват гузвай еке гьисс, гьар са несилда а гьисс къати, гужлу авур лезги рухваяр: чи чешне Ярагъ Мегьамед, чи манидин виридалайни экуь ва гъамлу цIар — Етим Эмин, ХХ асирдин четин йисарай чаз кьил акъудиз куьмек гайи зурба насигьатчи, шаир Сулейман…
И сеферда чун гьа инал акъвазин, виридан тIварар кьун мумкин туш…
Ихьтин векилар авачир халкьдихъ руьгьни авач, ам, нехир хьиз, гьинихъ хьайитIани гьализ жеда. Амма уьмуьрди къалурзавайвал, гьар са хуьре абдал тахьана жедач. Гьар са миллетдик са хаин тахьана жедач. Са акьулдиз кимиди, са инсандин хийир такIанди, са пехилди…
Ингье гьахьтин сада нубатдин сеферда чи руьгьдик хуькуьрнава, чна ядигарар яз хуьзвай затIарик цIай кутунва. СтIал Сулеймана вичин гъилералди эцигай кIвал амач, ам ягъийри кана.
Амма, амма… Сулейман бубади жемятдин вилик шиирар кIелдайла, жизви акъваз хьайила, цIар рикIелай фейила, залда авайбуру хордалди шиир давамариз хьанай лугьуда. Гзаф йисара, Сулеймана вичи лагьайвал, “хурун дафтарра” хвейи адан шиирар гила вири жемятдин дафтарриз куьч хьанва.
Абур, нехишар хьиз, даим рикIерал алкIанва, абурукай чи руьгь хьанва… Руьгь лагьайтIа, я рекьиз, я квадриз жедай затI туш.
Чна ягъияр негь ийиз вахтар пучдач, чаз а мажал садрани жедач. Чун, гъилер къакъажна, чи руьгьдин къеле хкажзавай лезгияр я…
 
1.
Руьгьдин къуватар жерла тупламиш
Инсандин, халкьдин, тIебиатдин гьакI,
ЧIулав къуватри, негьна къайда, гьахъ,
Сухда виринриз чпин кьацIай тIиш.
Элкъвезва чи чил, йисар физва виш,
Несилар — дегиш, дегиш жезва накьв.
ТIебиат амач акурвал чаз накь,
Вири кьабулиз хьанва чун вердиш.
Ингье ягъиди рагъ алай юкьуз
Чи ихтибардал вегьена залпанд,
Яна чубарук, кIуфа кьунвай твар.
Куьрпе гадарна инсафсузда цIуз.
Хабарсуз селди тухудайвал банд,
Акьалтда кIвачел акси къватар.
2.
Акьалтда кIвачел акси къуватар,
Чизва вишдак са алчах жериди,
Небгет, вил авай кепек-шийида,
Кьенер гарданда — кьацIай манатар.
Чеб бажит жеда ахьтин напакар.
Хаинриз бакар атай сейлиди,
Гъилер къуьнуьхъ кьван авай ивида,
Гуьгъуьна лянет авай хатакар.
Гузва ахьтинда чи сабурдиз кIур,
Чи юкьвава ам, ракъинал гъиз циф,
Лап къунши я, гагь-гагь жеда таниш.
Ингье жавандиз атIузва мад сур,
Накь сусахъ тупIал гилигнай, гьайиф…
Цуьк гъайла тара, гун патал емиш…
3.
Цуьк гъайла тара, гун патал емиш,
Яна пуналай ягъидин якIву,
Я эллер, адан вагьшивал аку,
Я алчах, ваз гьикI атана къимиш?!
Чи гунагькарвал авуна саймиш,
Ракъини нурар чукIурна яру.
Ажугълу вацIун ятар я кьалу,
Тухузва гьуьлуьхъ якъутни гимиш.
ТIебиатдивай инсандин къилих
Эхиз тахьана, цIай кьазва Чили.
Жакь-жакьиз къеняй кузва харатар.
Чна кутазва вахтуник синих,
Гуя чилин шар янава вили,
Вахтсуз живеди чIурна суфатар.
4.
Вахтсуз живеди чIурна суфатар,
Шагьварриз бедел тIурфанар гъана.
Дуьгуьрриз бедел кафанар гъана.
Рекьемаз чIулав хьанва тIаратIар.
Лугьуда,чилиз ава кьулан тар.
Физва чи дердер шел-хвалар хьана,
Мяфе гваз хтай афгъанар хьана,
Чун вири жезва чилин кIула пар.
Бес чна гьикIин, бес чна вучин,
Цавуни чили тагайла чаз чин,
Чал дердер-гъамар хьайила ахмиш?
Къаю тухвайла чи тарар ичин,
МуркIади кьурла свасвилин гичин,
Легьзеда чIурна гатфарин нехиш?
5.
Легьзеда чIурна гатфарин нехиш…
Чаз кьагьур гъидай суалар хьана.
Чаз кьагьур гъидай кьавалар хьана,
Чна цавариз ийизва алхиш.
ТIвал сухай куьнуь — дуьнья я къал-къиж,
Гуя элкъуьрай гьалавар хьана,
Серсер гьар хизан гьаваяр хана,
КIек-верч хьанва кIвал, низ лугьуда “киш”?
Яраб, аллагь, чун жезватIа аси,
За рикIел гъизва тарихдин тIварар.
Чи руьгьда турбур гьарда вичин тIвар.
Заз куьмек жезвач гьачени аса,
Къаю тухузва зи багъдин тарар.
Пайна дуьньядиз лацу халатар.
6.
Пайна дуьньядиз лацу халатар,
Чибурни чIана къейдер я жеди.
Къени вахтариз са фад алатай.
Каинатда чаз ава, белки, тай,
Чи умуд хуьзвай гъетер я жеди.
Чилиз янавай метIер я жеди,
Уьмуьрдикайни ама, белки, пай.
КIвахьай цуькверин сувар жагъуриз,
Жанг ацукьнавай лувар юзуриз,
Чешне хьурай чаз вирт кIватIзавай чIиж.
Бес жедач уьмуьр сирер жагъуриз,
Куьчедалла къай тарар чIагуриз,
Къаст аваз чIурдай тарарин ериш.
7.
Къаст аваз чIурдай тарарин ериш,
Лацу живедин чIулав хьанва рикI.
Адаз лацуди лугьуда хьи гьикI,
Инсан вичивай авунвай егъи?
Умуд алай багъ легьзеда тешвиш…
Хилел зурзазва мани кьурай нуькI.
Ви къайи яргъан заланни я, куьк,
Фул кутаз чандик, чим гудач ерли.
Чи рикIел жеда къени инсанар,
Чи руьгь хуьн патал кьейи инсанар,
Пайгъамбаррал хьиз гьардал ала тIвар,
Йикъа виш кIвали гурла игьсанар,
ГьикI хьурай, ягъи, а ви хизанар?
Кутуна гъилик вири алатар…
8.
Кутуна гъилик вири алатар,
Кьегьалриз кар кьаз гъалдарай алчах,
Гьакъидай гайи дередин валчагъ
Дамах яз кьурди, шалта-шалатар.
Гьим ятIа ви чин, гьим ятIа астIар,
МичIи йифера гъуьрч ядай къачагъ,
Экв галукьнамаз жеда вун начагъ,
Хкаж жерила дагъдилай картар.
Буйругъдин къив хьиз жеда вун рекье,
КIанивал зайиз, инсанвал зайиз,
ЧIулав кар ийиз экъечIда йифиз.
Тапан жив хьтин гьатда вун йикье,
Къайивал пайиз, пашманвал пайиз,
Алхен акьалтIна, гад къведайди чиз.
9.
Алхен акьалтIна, гад къведайди чиз,
Пехъи кицIин вад югъ жеда уьмуьр.
Ала мисалдал вахтунин муьгьуьр.
Уьмуьрдин зилни мад къведайди чиз.
Терс эхирдин вахт фад къведайди чиз,
Алудиз тежез гьатнавай суьгьуьр,
Хаин, на туна кIеве хизан, хуьр,
Пехъи хьайи нефс пад жедайди чиз…
ЧIулав къуватрин есирдавай лукI,
Жуван кьисмет на хкяна жува,
Ваз къвезвач гафар “дуст”, “мирес”,
“хвади”.
АлукIнава на иблисдин алух,
Ягъиз тазвай вав ви къайи къувар,
Тапан живеди ийизва тади.
10.
Тапан живеди ийизва тади,
Къурал кIекери падна кIвал йифиз,
КIанзава якъин чи руьгь зайифиз,
Симер кьатI хьайи цIугъзава тарди.
Шумудра хьурай, хабарсуз карди
Кабабзава халкь, хъижезмач эхиз.
Гьар са миллетди, дерт гьиссна чIехи,
Сес сад ийизва лап чилин шарди.
Югъ-къандавай чи иви жезва туьнт,
Дидеяр акваз чIулавра гьатай,
Гьар пипIяй къвезва ишелни гьарай.
Тапан живеди эцязава кьуьнт,
Таза къелемра, маргъалра гьатай,
Какуриз багъда тIем къведай тарар.
11.
Какуриз багъда тIем къведай тарар,
Жинс дегишиз кIанз ярхзава вишер,
Амма дувулрай къачузвай миже,
Къаял галтад жез къвазнава тазар.
ТIварсузбур! Алач ягъийрал тIварар.
Агакьда абурув кьисасдин мишер.
Батинди яна хьайила серсер,
Герек амукьдач ришветрин тагъар.
Дидейри некни гьарам авурбур,
Квел инсан лугьур тIвар тунач куьне,
Тфу гьайиф я вегьез куь чиниз.
Лап руфунамаз магьрум авурбур
Экуь дуьньядиз кIвачин тир куьрпе…
Такур кар амач сабурлу чилиз.
12.
Такур кар амач сабурлу чилиз,
Сабурлувилел тажуб я гъейри.
Кьабулда чили, кужумда чили
Хаинрин танар, кьегьалрин иви.
На чилелай, лагь, арза гуда низ,
Лал шагьид я ам, аквазвай вири,
Секинарда туьнт вацIарин фири,
Рехъ къалурда гьич текъведай кьилиз.
Гад рикIе кьуна, эхда мекьни къай,
Кьил гуда чили, тахьана кагьул,
Цавун ранг алай багъишда аби.
Куьв гекъигда чил, чилиз авач тай,
Вахт сафуналла, кутазва дувул,
Дувулрини жив кваз кьазвач ади.
13.
Дувулрини жив кваз кьазвач ади.
ЧIулав лечекдив кIевна лацу кьил,
Варцелла баде, ракъиналла вил, —
Виш гатфар акур суьгьуьрлу кьвати.
Варцелла баде, кIусни квач тади,
Хтулдин кьилел эцигнава гъил.
Шаклувал цвег я, умуд хьанва фил,
Кваз кьазвач ада живедин барби.
Тапан тахьурай я инсан, я жив,
Тапан живедин квахьнава ахвар.
Юргъа хьиз я вахт, янавай пурар.
Кар кьаз агакьнач тарариз жегьил,
Хьелер хьиз къвезва ракъинин нурар.
Тапан живеди жакьвазва сарар.
14.
Тапан живеди жакьвазва сарар.
Тади фередиз кака тежерди,
Тапан крарихъ пака тежерди
Чида виридаз, акьалтIна курсар.
Кварар къунеллаз рекьева сусар.
Гамни халича тара тахьайла,
Свас яз, кьепIина чагъа тахьайла,
Низ герек я, лагь, ви амай фурсар?
Тухум-тарадин куьмек туштIа вун,
Пак дараматдин дестек туштIа вун,
Куьз я дуьньядал хьана яшамиш?
Абур къведач вал къурал кIек ятIа.
Сергьятдал акъваз вун эркек ятIа,
Руьгьдин къуватар жерла тупламиш.
15.
Руьгьдин къуватар жерла тупламиш,
Акьалтда кIвачел акси къуватар.
Цуьк гъайла тара, гун патал емиш,
Вахтсуз живеди чIурда суфатар.
Легьзеда чIурда гатфарин нехиш,
Пайда дуьньядиз лацу халатар.
Къаст аваз чIурдай тарарин ериш,
Кутада гъилик вири алатар.
Алхен акьалтIна, гад къведайди чиз,
Тапан живеди ийизва тади,
Какуриз багъда тIем къведай тарар.
Такур кар амач сабурлу чилиз,
Дувулри а жив кваз кьазвач ади,
Тапан живеди жакьвазва сарар…

Ханбиче Хаметова,
Дагъустандин халкьдин шаир
Лезги газет