РикI алай кардал чан эцигдай ксар халисан кьегьалар я. Ихьтин кьегьал инсанрикай садан суракь за Дербентда къачуна. Адахъ галаз зун «Самур» газетдин дуст, чи зарийрин цIудралди шиирар хуралай кIелзавай, дидед чIалан таъсиб чIугвазвай Мегьман Саруханова танишарна. Ада лагьайвал, гьакъикъатдани дерин фагьумар, гегьенш дуьньякьатIунар авай гзаф рябетлу инсан я Букар муаллим. Уьмуьрда зун хайи чIалал рикI алай лезгийрал тIимил дуьшуьш хьанач. Ингье дидед чIалаз ада кьван икрамзавай ксар тIимил акуна заз. Имни дуьшуьшдин кар туш. 1949-йисуз Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн райондин Муьгъверганрин хуьре дидедиз хьайи Букар муаллимдиз аял чIавалай ван хьайиди хайи чIални милли макьамар хьана. И хуьр тIвар-ван авай чIалан алим, академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедов, шаир Муьгъверган Али хьтин сейли инсанрин ватан я. Муьгъвергандин агьалияр михьи, ибарайралди ва бубайрин мисалралди девлетлу, гзаф везинлу лезги чIалалди рахада. Ихьтин шартIари жегьил Букараз тайин уьмуьрдин рехъ хкягъиз куьмек гана.
Уьмуьрдин рехъ
Гьам хайи чIалал, гьамни милли макьамрал рикI хьунухьи Букар Эмиралиев и пешейрихъ ялна. 1973-йисуз Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин филологиядин факультетдин урус чIаланни Дагъустандин чIаларин хел акьалтIарай Б.Эмиралиева муаллимвиле ваъ, Магьачкъаладин филармонияда гьукуматдин манийрин ва кьуьлерин ансамблда чIагъанчивиле кIвалахна. Ада ина чи сейли манидар Зейнал Гьажиевахъ галаз санал кIвалахай йисар гьамиша гьасретдалди рикIел хкида.
1978-йисалай Букар Эмиралиев Гьукуматдин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезгийрин драмтеатрдин режиссёрдин куьмекчивиле кIвалахал акъвазна. Ина кIвалахдай вахтунда ада Н.Гьикметан «Гатфарин сад лагьай югъ», М.Мустафаеван «Америкадай тир Гьажи Мурсал», Ж.Жаббарлыдин «Айдын» ва маса пьесаяр лезги чIалаз элкъуьрна.
Ингье 28 йис я Б.Эмиралиева къадим Дербент шегьердин 2-нумрадин мектеб-интернатда дидед чIалан ва эдебиятдин муаллимвиле кIвалахиз. Ина ада арадал гъайи лезги чIалан кабинет муаллимдин агалкьун ва хайи чIалаз икрам авунин лишан я.
ЧIалан кабинет
Авайвал лугьун, гьуьлуьн къерехда эцигнавай пуд гьавадин мектебда тешкилнавай лезги чIалан кабинет акурла гьейран тахьун мумкин туш. Ам гьикI арадал атайди я? Суалдиз Букар муаллимди икI жаваб гана:
- Ина кIелзавай 345 аялдикай 153 аял, саки са пай лезгияр я. Гьавиляй лезги чIал генани хъсандиз чирун патал са вуч ятIани авуна кIанзавай. Са гафни авачиз, жуван карда за гьам тежрибалу педагогрин несигьатрихъ яб акалзавай, гьамни методикадин такьатрикай, жуьреба-жуьре къайдайрикай менфят къачузвай. Ингье им тIимил тир. Лезги чIал чирдай кьилди кабинет арадал гъана кIанзавай. Зи теклиф мектебдин виликан директор Шекерали муаллимди, завучар тир Феликс Къурбаналиева ва Замира Пашаевади хъсандиз кьабулна. Абуру кабинет арадал гъун патал заз мукьувай куьмек гана. Мектебдин цIийи директорди - жегьил алим, биологиядин илимрин кандидат Рагьман Асалиева лагьайтIа, кабинетдин важиблувал фикирда кьуна ам пуд лагьай мертебадай сад лагьай мертебадиз куьчарун меслят акуна ва кьилди чIехи кIвал чара авуна. Гьам мектебдин кьиле авайбуру, гьамни Роза Нурметова, Пакизат Мамедярова, Валентина Найденова хьтин чешнелу муаллимри и карда зак лувар кутуна, зун жуван къуватрихъ чIалахъарна. Нетижа гьихьтинди ятIа квез аквазва.
Эхь, акуна заз Букар муаллимдин кIвалахдин нетижа. Кабинетда лезги аялри гьафтеда 3 сятда хайи тарсара иштиракзава. Ина 5-синифдилай 11-синифдал кьван лазим тир лезги чIалан ва эдебиятдин вири ктабар ава. 50-дав агакьна лезги зарийрин портретрикай ибарат тир стенд туькIуьрнава. ЧIалан алимарни рикIелай ракъурнавач. Кьилди лезги газетрин ва журналрин пипI, гьакIни чи къелемэгьлийрин ктабар кIватIнавай гъвечIи ктабхана тешкилнава. Етим Эминаз ва XX виш йисан Гьомер СтIал Сулейманаз кьилди пипIер чара авунва. Ина чи алимри лезги чIалакай лагьанвай гафарини чпихъ ялзава. «Советрин Союздин Игитар» стендни рикI алаз тартибнава. Гила Букар муаллимдиз чи халкьдин уьмуьрдиз ва тарихдиз талукь делилрин стенд туькIуьриз кIанзава.
Ина чи къелемэгьлийрин аялрихъ галаз гуьруьшар тешкил авуниз кьетIендаказ фикир гузва. Захъ галаз кьиле фейи гуьруьшда цIудралди аялри иштиракна. Абуру чи чIалазни эдебиятдиз талукь гзаф марагълу суалар гузвай.
Аквазвай гьаларай аялри Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован, Къияс Межидован, Расим Гьажидин, Агьед Агъаеван, Гьаким Къурбанан, Абдул Фетягьан, Седакъет Керимовадин, Муьзеффер Меликмамедован, Абдулбари Магьмудован ва маса зарийрин чIалан кабинетда кIватIнавай вири ктабар кIелнавай. Ктабар агакьзавачир аялриз. Чи зарийри чпин цIийи ктабар агакьарна кIанзава абурув. Им гьам Букар муаллимдин, гьамни Исмира Алижанова, Дилара Къарабегова, Рамиля Маллашарифова, Амина Къурбанова, Салигьат Абдурагьманова, Туькез Айдаева хьтин кIвенкIвечи аялрин тIалабун я.
Мектебда кIелзавайбурун агалкьунар акурла чун идан себеб чириз алахъна. Аялриз рикI тагайтIа, ибур кьиле фидай кIвалахар туш лагьана са муаллимди. Букар муаллимди гьа икI ийизва.
Аялриз рикI гузва
Са кьадар жузун-качузун авурдалай кьулухъ чун са кардикай хабардар хьана. «Куь рикI алай ктабар гьибур я?» - лагьана жузурла муаллимди кIвенкIве В.А.Сухомлинскийдин «За рикI аялриз гузва» ктаб къалурна. «Эгь, аялриз рикI тагайтIа, жуван педагогвилин устадвал авайвал абуруз серф тавуртIа, са гафуналди, муаллимди «рикIяй-рикIиз» лугьузвай лишандик кваз зегьмет чIугун тавуртIа, агалкьунарни къазанмишиз жедач, - лугьузва муаллимди. - За фагьумзавайвал, акьалтзавай несилдиз дидед чIал, диде ватан кIанар тавуртIа, чи лайихлу давамчияр арадал къведач. Я чавай дидед чIални хуьз жедач. Муаллимдихъ дидед чIалан гьар са тарс чирвилерин бегьем хазинадиз элкъуьрдай алакьунар хьана кIанзава. Ада асул фикир гьам рахунрин, гьамни аялрин кхьинрин къайдайриз гун герек я. Гьар са тарс халкьдин уьмуьрдай къачунвай делилралди мадни маналу авун чIалан муаллимдин буржи я.»
«Лезги чIал хуьн!» пIипI акурла зун Букар муаллимдин фикир-фагьумдин хъсандиз гъавурда акьуна. «Алай вахтунда чIал хуьн виридалайни чIехи буржи я. Куьне фикир це, исятда урус чIал хьтин чIехи са чIал чIур хьунин кичIевал арадал атанва. Гьукуматди эхир вахтара адан михьивал хуьн патал галай-галайвалзава. И кар фикирда кьуртIа, чна чи чIал хуьн патал кьве къат, цIуд къат алахъунар авуна кIанзава», - лагьана Б.Эмиралиева.
Зи рикIяй хабар гузвай Букар муаллимди. ДекIени, ихьтин дидед чIалан муаллимар гзаф хьана кIандай чахъ…
Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"Самурдин" газет
Добавить комментарий