Сурара

Аял чIавуз зи кьилел атай са дуьшуьш сакIани зи рикIяй акъатзавач.
Кар икI хьана. Гьа зун хьтин женжелрихъ галаз санал садра чна хуьруьн патав гвай сурара къугъун кутуна. Сурун кьакьан са къванцин кьилел ичIи хьанвай ракьун банка эцигна, ам къванерив ягъиз гатIумна. Ни фад банка ягъайтIа, гьам гъалибчини жезвай.
Вахт нянинди, рагъ дагъларихъ хъфизвай секинди тир. Сурун къванерал акIизвай ракъинин нурари гиширар хразвай. Чи къванери — гуьллейри, банка къачудалди, акьалтIай жуьредин гуьрчег хатIар-нехишар атIанвай къванцел чпин гелер — хирер ийизвай. Я тахьайтIа, галукьни тийиз, абур къвалавай тIуз яргъаз физвай.
Ракьун банкадихъ виридалай вилик зи къван галукьна. Шадвиляй зи сив кьаз жезмачир. “Ура!” — гьарайзавай за.
Гьа и геренда, кьулухъай явашдиз атана, сада хъуьтуьлдиз зи къуьн кьуна, ахпа, зун вичихъ элкъвейла, секиндиз лагьана: — Кьейибурун руьгьер къарсурзавани? Сурун къванер кукIвариз, абурал хъуьрезвани? За вакай масакIа фикирзавай, Мегьамед-Расул. АкьалтIай жуьреда масакIа…
Зи вилик чи къунши акъвазнавай. Гьамиша тIарамдиз алукIна къекъведай кьелечI якIарин яшлу итим Бахмуд. Халкьдин арада адаз Уста Бахмуд лугьузвай. И гафаралди адан устадвилизни, итимвилизни, яшлувилизни гьуьрметзавай.
Уста Бахмуд зав рахадалди зи дустари гьарда санихъ кьил баштанна.
Зи къунши зав яргъалди раханач. Зи къуьн ахъайна, агъуз хьана, чилел алай къванер вахчуна, гьа патав гвай къванцин жугъундал эхцигна. Ахпа, зун алайвал туна, ам сурар галайвал виликди фена, чна сурун къванцел гьалчнавай къванер кIватI хъувунив эгечIна…
Зани кьил баштанна. Регъуьвилини къулайсузвили зи рикIе къал тунвай. Яшлу касдин гафари зи бейнидай тIеквенар акъудзавай хьиз тир.
Нянрихъ кIвализ хтайла, зи рикIелай сурара хьайи агьвалат тамамвилелди алатнавай. Амма гьа и арада, са вуч ятIа багьна кьуна, чиниз гьа Уста Бахмуд атана акъатна.
Зи бахтунай хьиз, дидедиз, и кас атайла, зи чиник акатай къалабулух акунач. Заз къудгунна кIваляй экъечIиз кIан хьана, амма са куь ятIани кьуна акъвазарна. Фир-тефир чка дар хьанвай заз.
Хъсан хьана, атанвай къуншиди заз са акьван фикир гузвачир. Дидедихъ галаз адетдин крарикай рахазвай.
Гьа гила мад абур закай рахадайди чизвай заз. Са шумудра, кIваляй экъечIиз кIанз, ракIарихъни фена зун. Амма дидеди лагьана:
— Мегьамед-Расул! Вун — кIвалевай са итим, мегер къунши мугьмандиз атайла, экъечIна фидани? Атанвайди чи гьуьрметлу кас, Уста Бахмуд тирди аквазвачни ваз? Аллагьди вичиз яргъал уьмуьрар гурай! Вун экъечIна физва кIваляй…
— Зун са декьикьада экъечIзава.
— Аллагьдиз шукур. Заз чидач, гьихьтин хва за чIехи ийизватIа, — чина шадвилин нур аваз, рахана диде Уста Бахмудав.
Зун гъавурда акьунач, дидедин гафарик гьихьтин манаяр квайтIа. Зун ракIарихъ экъечIна. Къецел къайи гьава галукьайвалди, кIуларай зи зуз фена. Инал са геренда жув секинариз алахъна, ахпа мад кIвализ гьахь хъувуна.
Хтана, чилел вегьенвай хъуьцуьгандал Уста Бахмудан къаншарда чка кьуна. Регъуьвиляй зи япар кузвай хьиз тир. Вилер хкажна атанвай къуншидиз килигиз жезвачир.
И арада чи секинвал къула руьхъверик чразвай картуфри чIурна. Сад акI хъиткьинна хьи, пIенкьна, къулан вилик пад руьхъведивни цIукварив ацIурна. Залай, затIни тахьайди хьиз, уфт алахьна, чранвай картуфдин нидини руьгь секинарна.
Гьа и геренда дакIардихъай каци язух къведай тегьерда гьарайна. Зи рикI къарсана, мад регъуь хьана. Жув-жуван суалра гьахьна.
Дидедини Бахмуд халуди чпин адетдин, ерли заз талукь тушир суьгьбетрал илигнавай. За закай рахун вилив хуьзвай, амма гафни лугьузвачир. За яб гузвай — ван къвезвачир, килигзавай — аквазвачир.
Эхирни зав агакьна:
— Хуьре вуч хабар-тер ава, Уста Бахмуд?
— Са хъсан хабар ава. Авайвал лагьайтIа, зунни иниз гьа хабар гваз атанвайди я.
— Дугъриданни? Вуч хабар ятIа яраб? Хъсан хабарар хъжезмани чаз? ГъвечIи са хъсанвилини шадарзава чун, — нефес акъадарна дидеди. Гуя адан рикIиз са гьихьтин ятIа мелгьемди таъсирна. Чин ачух хьана. “Гьан, исятда гатада зун гафаралди”, — фикирзава за, яваш-яваш жуван шалвардин кикер туькIуьр хъийиз, маса фикир тавун патал.
Зи къвалавай са гьиниз ятIа килигуналди, Бахмуд халуди башламишна: — Авайвал хиве кьуртIа, къе ви хци зун шадарна.
— На вуч лугьузва! Дугъриданни!
Зи нефес кьурана, туьтуьна цил акIайди хьиз хьана.
— Эхь, дугъриданни. Хквезвай зун чи артелдай кIвализ, аквада заз са гадади, кIвачин жигъирдилай аватнавай къванер вахчуз, а патал алай сурарин жугъундал эхцигзавай. Мягькемарзавай са-сад мад ават тийидайвал. За жувакди лагьана: ажеб хъсан хва тушни! Нинди ятIа яраб? Адан яшара авайла, зи рикIел ихьтин крар атайди туш. Чаз, а чIаван гадайриз, къванер цлалай къачуз, сурара авай памятникрал гьалчун, абур чукIурун са куьнайни тушир. Са никай ятIа хъел аваз ваъ, гьакI кьили кIвалах тийизвайвиляй. ГьакI хъсан яз аквадай. Гила гъавурда акьазва-бубайрин сурар чукIурунилай усал кар дуьньяда авач. Бубайриз гьуьрмет тийирбуру чпизни гьурметзавайди туш. Жуваз гьуьрмет тийизвайда масадаз гьикI гьуьрметда?..
Уста Бахмуд акI рахазвай хьи, гуя, дугъриданни, ибур са мус ятIа вичи авур крар я. Гила рикIел хквез, тIал акъудзава.
— Ваз а гада вуж яз акуна, Бахмуд стха? — хабар кьуна дидеди, са вил заз ягъиз.
— Кар гьана ава ман. А гада и ви хва, Мегьамед-Расул тир.
Зун гьанал, рикI гъапа кьуна, шехьизни, вири хьайивал лугьузни гьазур тир. Дидеди кIвенкI къачуна. Вилерилай къвезвай накъвар михьиз-михьиз, сесина къал аваз, рахана диде:
— Дуьньядал заз маса мурад авачир, эгер а кардикай адан рагьметлу бубадиз чир хьанайтIа.
Са геренда сабур хвена, къунши заз килигна, ахпа лагьана:
— Адаз чир хьанва!
— ГьикI? — гьарай акъатна зай. Зи буба амачирди чизвайтIани, ам акунихъ зи вил галай. “Белки, аквада заз адан чин, рахада ам зав”, лугьузвай за.
Уста Бахмудан чин гзаф хияллу тир. Ам рахазвачир, са вуч ятIа кушкушзавай. Ахпа сес хкажна:
— Инсанар рекьизва, амма абурун руьгьер сагъ яз амукьзава. Абур гьамиша чи кьилел ала, чаз килигзава, чеб-чпив рахазва. МасакIа дуьньядин эхир жедай хьи…

Дарги чIалай. Таржума Мерд Алидин.
Мегьамед-Расул, Дагъустандин халкьдин писатель
Лезги газет