( Куругъли Ферзалиеван басняйрикай… )
Баснядин кьетIенвилер адаз сатирадин, насигьатдин айгьам хас хьунихъ галаз алакъалу я. И жанрдин чIал аллегорийралди девлетлу я, ана шартIунин образрин куьмекдалди яшайишдин тайин са гьерекат къалурзава. Адет тирвал, баснядин эхирда марифатдин, эдебдин тах квай келимайри чка кьазва. Гзафни-гзаф басняда иштиракзавайбурун арада гьайванар, набататар, шейэр ава.
Адан кьилин макьсад рахшандрин тегьерда инсанрик квай нукьсанар винел акъудуникай ва абур русвагь авуникай ибарат я.
Филологиядин илимрин доктор Къурбан АКИМОВА“Лезгийрин милли гьикаят” ктабда къейдзавайвал, “лезги писателри чпин яратмишунра Советрин девирдин агалкьунар къалурунихъ галаз санал, инсанрик квай нукьсанар винел акъудун, абур критика авунни рикIелай ракъурнач.
Эдебиятда сифте яз гъвечIи жанрайра аваз кхьенвай сатирадин эсерар - махар, басняяр, фельетонар пайда хьана. И хиле бегьерлудаказ машгьур публицист ва писатель Исмаил Вагьабова кIвалахзавай.
1958-йисуз лезги чIалал адан эсеррин “Чирхчир” тIвар алай кьилдин кIватIални чапдай акъатна...” Басняяр гьакIни Къияс МЕЖИДОВА, Къази КЪАЗИЕВА, Назир АГЬМЕДОВА, Абдулбари МАГЬМУДОВА, Назир МИРЗОЕВА,Буба ГЬАЖИКЪУЛИЕВА, Мурадхан ШИХВЕРДИЕВА, Нажмудин ШИХНАБИЕВА, Заидин ГЬАСАНОВА, Шамсудин ИСАЕВА, Мердали ЖАЛИЛОВА ва масабуруни кхьена. Бязи авторри и жанрдал гилани кIвалахзава. ЯтIани кьилди гьа са жанрдал машгъул жезвай авторар авач. XXI асирдин эвел кьилера лезги эдебиятдиз атанвай бажарагълу, жегьил писатель Куругъли Ферзалиев баснядал алахънава. Адан яратмишунра метлеблу кьисаяр, итижлу къаравилияр, гьикаяяр булдалди ава.
Лугьун лазим я, жегьил гьикаятчиди басняйра чи девирдин тIал алай месэлаяр къарагъарзава. Мисал яз, “Кьуьгъуьрни хъалхъас къиб” баснядин сюжет кьуру чкадал арадал атай гьуьжетдикай ва ада гайи нетижайрикай ибарат я. Жигъирдай винелди хкаж жезвай кьуьгъуьрдиз кIвачер вичин кIеви къабухда хтуна рекьел ярх хьанвай хъалхъас хъипре манийвал гузва. Гьикьван кьуьгъуьрди хъипревай рекьелай къерех хьун тIалабнатIани, хъалхъас алай чкадилай чIарни юзанач. Хъипрез са инад кьун патал кьуьгъуьр фикиррик квай арада садлагьана гьуьжет кьиле физвай чкадал вич вагьшийрин пачагь я лугьуз къекъвезвай, хъутур квай хьтин са кускафтар пайда хьана. Лавгъавал гвай кускафтарди “инра яшамиш жезвайбур вири заз муьтIуьгъ я, гьатта асланарни” лагьана, хъалхъасдиз кIвачерикай квахьун буйругъна. Кьуьгъуьрдинни хъалхъас хъипрен вилик аслан кIвачерик вегьезвай кускафтардиз къвалав гвай валара вагьшийрин халис пачагь ацукьнавайдакай хабарни авачир. Асландивай вичин тIвар кьацIурзавай тегьер эхиз хьанач, ада хабарсуз кускафтардал гьужумна, ам тахьай мисална. Къалабулух акатай хъипре кьуьгъуьрдиз гьасятда рехъ гана.
Эгер ада, гьуьжетар тавуна, сифтедай кьуьгъуьрдиз рехъ давамардай мумкинвал ганайтIа, кускафтарни саламат амукьдай, я асланни ажугъламиш жедачир.
Бес чи йикъара ихьтин гьуьжетунар, къалмакъалар гьикьван жезва?! Санал ацукьай дустарин арадани кваз ягъунар, кьиникьар арадал къвезва. Бязи вахтара дуьшуьшдай къалмакъал алай чкадал расалмиш хьайи тахсир квачирбурун кьилни хата-баладик акатзава. Жегьил автордин “Миргни жираф” баснядин насигьатни чи девирдин гьакъикъатдиз мукьвади я. Тарарин кукIушра авай пешер незвай жираф акур миргинин иштягьарни ачух хьана. Амма адаз жирафдихъ хьтин яргъи гардан авач кьван. Гзаф фикирар авурдалай кьулухъ мирг, тарак гурар кутуна, хкаж жез чалишмиш хьана. Амма кIвачер гурарин кIарара акIай мирг, рух хьиз, чилел ярх хьана. Ихьтин сюжетдин куьмекдалди К.Ферзалиева “хкаж тежедай къван кьамир” гафар тикрарзава ва кIелзавайдан рикIел тIем акакь тийидай крарал машгъул хьуни вахт бада ракъурдайди гъизва.
“Чакъалдин агъавални лавгъавал”, “Гьиллебаз сикI” ва маса басняйрани авторди инсанрик квай жуьреба-жуьре нукьсанар - лавгъавал, фурсни-дамах, гъиле са къуллугъ гьатайла, маса кас виле тахкун, гьиллебазвал, амалдарвал русвагьзава. Яратмишунрин рекьяй жегьил гьикаятчидихъ авай устадвиликай рахайтIа, адан эсеррихъ, зи фикирдалди, Межид ГЬАЖИЕВАН чIалахъ авай хьтин девлетлувал ава ва Расим ГЬАЖИДИН яратмишунра мукьвал-мукьвал расалмиш жедай хьтин итижлу гекъигунар, таза образар гьалтзава.
Куругъли Ферзалиева вичин эсерра куьгьне гафарал чан хкизва, нугъатдин гафарикай менфят къачузва. Ихьтин гьерекатри, са патахъай, санлай къачурла чIал ерилу хьунин кардиз таъсирзава, муькуь патахъайни, эсердин нуфуз артухарзава. Мисал яз, адан басняйра алай вахтунин художественный чIала кьериз-цIаруз гьалтзавай “куллухар”, “яшмагъ”, “къабух”, “ягъи”, “кьукьмада акьун”, “тешвиш”, “тебят”, “фарман”, “мешвера”, “кьуруш”, “чалух”, “мат-къут” ва хейлин маса гафар гьалтзава. ЧIалан къешенгвал “жигъирдин къвалав гвай кIачIичIлухрин арада кIанчI хьиз ксанвай”, “лекь атIудай аяз авай хъуьтIуьн юкъуз, севрен рикIел мереяр акьалтай хьиз” ва маса гекъигунри мадни артухарзава. Идалай гъейри, К.Ферзалиева фольклордин элементрикайни, кьилди къачуртIа, мисалрикай, гегьеншдиз менфят къачузва.
Къейд ийин хьи, лезги литературоведенидин ахтармишунрани басня хъендик кума. 2005-йисуз Махачкъалада РАН-дин Дагъустандин илимдин центрада ИБРАГЬИМХАЛИЛОВА Лаура Акимовнади “Лезги эдебиятда сатирадин жанраяр” темадай кандидатвилин диссертация хвенай. Адан кIвалахда вучиз ятIани И.ШЕРИФОВАН, И.ГЬУЬСЕЙНОВАН, А.АЛЕМАН, ЖАМИДИНАН ва масабурун шиирралди кхьенвай басняяр ахтармишнава, гьикаятдин басня лагьайтIа, ерли саймишнавач. Малум тирвал, эдебият арадал гъизвай паярин арада гьикаятдини лайихлу чка кьунва. Куругъли Ферзалиеван яратмишунрикай мадни рахаз жеда. Гьакъикъатдани, жегьил гьикаятчидин яратмишунрин алем фикир желбдайди ва итижлуди я. Чи мурад ам и рекье чIехи кукIушрив агакьун я.
Мегьамед ИБРАГЬИМОВ
Лезги газет
Добавить комментарий