Миграгъ Къемер мектебда

Алай йисан лезги литературадин чIаварганда (ам “Лезги газетдин” 2014-йисан эхиримжи нумрада чапнава) 1-чкадал Миграгъ КЪЕМЕРАН юбилей къалурнава: юкьван асирда яшамиш хьайи зари дишегьли дидедиз хьайидалай инихъ 590 йис тамам жезва. Зурба рекъем я!
Ихьтин рекъемрин гьакъиндай лагьана кIанда: къадим асирра яшамиш хьайи, чи милли литература арадал гъайи, адак еке пай кутур, тIебии алакьунар авай зарияр (Давдакь, Куьре Мелик, Ялцугъ Эмин, Ахцегь Мирзе Али, Мазали Али, Рухун Али ва мсб.) кIелзавайбуруз я малум туш, я мукьувай чизвач, я абурукай лазим кьадар малуматар авач. Ихьтин ва маса себебар аваз, белки, библиотекайра абурун уьмуьрдизни яратмишунриз талукь межлисарни тешкилзавач жеди.
ХХ асирдин эхирда ва ХХI асирдин сифте кьилера, уьлкведа жемиятдинни сиясатдин къурулуш дегиш хьайила, алимри, критикри, муаллимри ва журналистри литературадин бинеяр ахтармишун, цIийи-цIийи малуматар жагъурун, цIийи зарияр майдандиз акъудун йигинарна: къадим зарийрин эсерар газетриз акъудна, ктабар кIелзавайбурув агакьарна, абур халкьдин гегьенш къатариз раижна. Гьа ихьтин зарийрин сиягьда Миграгъ Къемеран тIварни ава.
 ТIебии алакьунар авай мазан руш Къемер 1425-йисуз Самур магьалдин Миграгъ хуьре агьваллу ва савадлу хизанда дидедиз хьана. ЧIехи бубадин медресада кIелна, ам вични савадлу хьана: лезги, араб ва туьрк чIаларал шиирар кхьизвай, абур мелерани межлисра чуьнгуьрдихъ галаз ширин ванцелди лугьудай. Миграгъ Къемеракай, чIехи алакьунар авай заридикай хьиз, сифте малуматар алатай асирдин 70-йисара “Коммунист” газетдиз акъатна.
Адан жавагьирар хьтин эсерар лезги литературадин программайрик, хрестоматийрик ва учебникрик акатна, республикадин мектебра, колледжра ва университетра чирзава. И кар къвердавай гегьенш хьана. Месела, 2012-йисуз мектебар патал акъатнавай Лезги ва Дагъустандин литературайрин программайра къалурнава: VIII классда кIелзавай аялриз М.Къемеран уьмуьрдикай малуматар гун, “Кузава лагь, гум акъатиз” ва “Ишехь, Къемер, чуьнгуьрд симер” шиирар чирун теклифзава; Х классда заридикай авай чирвилер гегьеншарзава.
М.Къемеран чIалар чи муаллимризни бегенмиш хьана. Абуру, программадал асаслу хьана, тайин тир чирвилер ва тербия гунин кIвалах кьиле тухузва. Арадал къиметлу тежрибани къвезва: М.Къемеран эсеррай Герейханован 1-нумрадин, Миграгърин, Миграгъ-Къазмайрин, Муьгъверганрин, Сардархуьруьн, Сенгеррин, ЦIийи Фригърин ва маса мектебра (муаллимар: С.Османова, Г.Генжалиев, А.Керимханов, А.Гьажимурадов, Ф.Гьажикъурбанова, М.-Э.Къарабегов, А.Ашурагъаев ва мсб.) къиметлу тарсар гузва.
 Амма... Са хейлин муаллимриз (институтар къиметдихъ куьтягьнавай) М.Къемеран уьмуьрдикайни яратмишунрикай чирвилер бес жезвач. Винидихъ къалурнавай тежриба гьеле мектебра гегьенш хьанвач. Литературадин мярекатрани М.Къемеран тIвар кьериз-цIаруз кьазва... КIвалахиз кIанзавай муаллимрин гъилер куьруь жезва, вучиз лагьайтIа предметрин кабинетар, мектебрин библиотекаяр цIийи ктабрин жигьетдай лап кесиб я: анриз аялар патал художественный эсерар ва муаллимар патал илимдинни методикадин ктабар техкъвез гзаф йисар я. 2013-йисуз басмадай акъатай чи “Лезги литературадин методикани” вири муаллимрив агакьнавач. Миграгъ Къемеран яратмишунрай тамам, дерин ва итижлу тарсар гун патал, классдилай къеце мярекатар тухун патал, хрестоматийрилай ва учебникрилай гъейри, муаллимдин ихтиярда вуч ава? И суалдиз жаваб яз, дамахдивди лугьуз жеда: 2014-йисуз Дагъустандин ктабрин издательстводи Миграгъ Къемеран шиирар авай ктаб сифте яз басмадай акъудна, адан тIвар “РикIелай тефидай манияр” я.
“РикIелай тефидай манияр”, “Лезги газетди” хабар гайивал, алатай асиррин пуд заридин - М.Къемеран, М.Сфи-эфендидин ва М.Мардалидин шииррикай, абурун гьакъиндай ганвай куьруь малуматрикай ибарат хьанва. КIватIал туькIуьрайди Педагогикадин институтдин илимдин къуллугъчи, филологиядин илимрин кандидат Сабина Алиева, редактор Арбен Къардаш я.
Муаллимдин ихтиярда мад ихьтин макъалаяр, ктабар ва шиирар ава: Абдул Фетягьан “Миграгъ Къемер” макъала (“Лезги газет”, 1990-йисан 15-апрель), “Миграгърин булахар” кIватIал (1994), Гь.Къурбанан “Къилинж Къемер” роман, (2009), Гь.Гашарован “Лезги литературадин тарих” (2011), Мерд Алидинни А.Къардашан шиирар, заридин шикил. М.Къемеран уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай хрестоматийра кхьенва, гьакI хьайила, чна а малуматар тикрарзавач. Аялрин фикир заридин къамат художественный литературада къалурнавай къайдадал желбна кIанда. И кар патал чи “Къилинж Къемер” роман, М.Алидин ва А.Къардашан шиирар кIелда, аялри чпин фикирар лугьуда, кхьида ва Къемеран къамат фикирдиз гъида, ахпа “Миграгъ Къемеран къамат” темадай сочинение кхьида.
Заридиз бахшнавай шиирар анализ ийида ва шаиррин фикирар къейдда, эпитетриз, гекъигунриз, гьиссериз фикир гуда. Ибарайрин, цIарарин мана ачухарда: “Мерд Алидиз хуш я ви чIал”; девирар физва, амма “мазанан сес зайиф хьанач”; “Сувар, цавар - чIехи майдан Миграгъ Къемеран!”; “Кисмир, шаир!” - гьарайзава Миграгъ Къемера”... Шиирар хуралай чирда, литературадин мярекатра хуралай кIелда.
М.Къемеран шикил художник Муталиб Муталибова, рикIел хкунар ва тарихдин чешмеяр ишлемишна, чIугун хъувунва. РикIел хкида: художник Абидин Азизова алатай асирдин 60-йисара, винидихъ къалурнавай хьтин къайда ишлемишна, сифте Е. Эминан, ахпа Кь. Саидан шикилар арадал хканай. Абур къени чаз багьа ивирар хьанва.
 Вучиз художник М.Муталибова зари дишегьлидин ачух къамат арадал гъанватIа, аялрин суалдиз жаваб яз, муаллимди лагьана кIанда: лезги дишегьлийри алатай асирра, Лезгистан Урусатдин гьукуматдик акатай ХIХ асирдалди, итимрихъ галаз санал, гъиле яракь кьуна, чеб, чпин хуьр-кIвал, Ватан, чпин азадвал къецепатан чапхунчийрикай хуьзвай. Абур аял чIавалай ачухдаказ, азаддаказ тербияламиш жезвай... Къемер мазанвилин верги ганвай, тIебии алакьунар авай акьуллу, камаллу, викIегь, жумарт, азадвал кIандай рушни тир... Адан къамат художникдивай масакIа, тарихдин гьакъикъат ва халкьдин адетар чIурна, чин кIевирна, шаршавар галаз, чIугваз жедачир.
Муаллимди, аялриз М.Къемеран уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ дериндай чирун мурад яз, классдилай къеце методикада малум вири мярекатар тешкилда ва абур са тартибда аваз кьиле тухвана кIанда.
Бязи мектебрин коллективривай ихьтин кIвалахарни жеда: Миграгъиз фин тешкилда; виликамаз чарар кхьена ва я смс-каяр ракъурна, Миграгърин мектебда кIелзавай аялрихъ галаз дуствилин алакъаяр кутIунда; дустариз къалурун патал концерт гьазурда; савкьатар багъишда; чпин хуьруьз, кIвализ, мектебдиз теклифда ва икI мадни маса крариз майдан гуда.
Эхирдайни лугьун: М.Къемеран манияр композиторри (зи хиялдиз М.Гьуьсейнов, Къ.Ибрагьимов, Н.Шагьмурадов, В.Зелфикъаров ва мсб. къвезва) музыкадал эцигайтIа, ашукьри чуьнгуьрдихъ галаз лагьайтIа, абур кхьенвай дискар майдандиз акъатайтIа, муаллимриз еке куьмек жедай.
Миграгъ Къемер лезги мазан дишегьлийрин (Хиневи Зайнаб, Лейли-ханум, СтIал Саяд, КьепIир Айисат, Кьурагь Афисат ва мсб.) арада, Шалбуз дагъ хьиз, хкатна, са кьилин вине аваз, аквазва. Адан юбилейдиз талукь мярекатарни гьахьтин дережда аваз кьиле финиз лайихлу я.

Къурбан АКИМОВ
Лезги газет