Алатай йисан эхирра Дагъустандин ктабрин издательствода лезгийрин сейли шаир, гьикаятчи Забит Ризванован “Мугьманди рак ахъайзава” тIвар алай ктаб чапдай акъатна. Адан редактор Арбен Къардаша кхьизвайвал, чи эдебиятда Забит Ризванова чIехи чка кьунва. Алатай асирдин 50-йисарин эхирра лезги эдебиятдиз атай заридин къелемдикай “Дадашан дустар”, “Шагьнабатдин сел”, “Гар чуьлда жеда”, “ГъвечIи кIел”, “Кьелни фу”ва маса ктабар хкатна. Адан “Лезгийрин тарих” тIвар алай ктабди иллаки еке машгьурвал къазанмишна. Забит Ризванов тарих ахтармишунилай гъейри, фольклор кIватI хъувунални машгъул тир. Ада лезгийрин къагьриманвилин “Шарвили” эпос кIватIна, Байрам Салимовахъ галаз санал ам кIелдайбурув агакьарна.
“Мугьманди рак ахъайзава” ктабдиз ганвай куьруь малуматрай ашкара жезвайвал, Забит Ризванован ирс гзаф чIехи я: цIудралди романар, повестар, пьесаяр ва поэмаяр, вишералди макъалаяр, агъзурралди шиирар гьелелиг кIелдайбурув тамамдиз агакьнавач. ЦIийи ктабда лагьайтIа, шаирди 1970 ва 1979-йисара кхьенвай шиирар гьатнава.
Ктабдин къурулушдикай рахайтIа, ам сифте гафунин чкадал ганвай шаирдин весидикай, “Гьей, бахт” ва “Ватан кIани инсанар” паярикай ибарат я. КIелзавайдан фикир ктабда гьатнавай шииррилай гзаф шаирдин весиди желбзава. Квелди? Эвелни-эвел адан маналувилелди, важиблувилелди. Веси кьиляй-кьилиз дерин мана авай, мисалриз тешпигь афоризмайралди кхьенва. Мисал яз: “иервал — дишегьлидиз, викIегьвал итимдиз хас я”, “чIехи мурад авачирдаз чIехи уьмуьрни жедач”, “жегьилвал — ханвал, кьуьзуьвал къанвал я”, “акьул авачирдаз — гьуьрмет, акьул авайдаз девлет герек туш” ва масабур. Шаирди весида гележегдин несилриз намусдинни виждандин, гьуьрметдинни хатурдин, ватанпересвилинни мердвилин тарсар ганва. Идалай гъейри, ана лезги халкьдин кар алай месэлайрикай раханва, абур пайда хьунин себебар ва гьялдай рекьер къалурнава. Забит Ризванован фикирдалди, лезгияр кьве патахъ пай хьунин тахсиркарар лезгияр чеб я. Вучиз? Шаирди гьисабзавайвал, лезгияр адалатдин суфрадив геж агатна.
“Яб це ва гъавурда акьукь: пачагьдихъ акьул тахьайла, жемят адан чина акъвазда; пачагь зулумкар хьайила, жемят гъиле яракь кьуниз мажбур жеда; пачагь зайифди хьайила, уьлкве чкIида. Куьн чкIимир, лезгияр” — ихьтин гафаралди акьалтIарнава вичин веси Забит Ризванова.
Лагьана кIанда, шаирди лезги халкьдиз талукь гзаф месэлаяр вичин яратмишунрани къарагъарнава. Чи фикирдалди, Забит Ризванован шииратдин кар алай, асас, кьилин тема ватанпересвал я. “Мугьманди рак ахъайзава” ктабди и кар мад сеферда тестикьарзава. Ана гьатнавай эсеррин чIехи пай ватанпересвилин темадиз талукь я. Ктабдик гьакIни муьгьуьббатдин лирикадин, сатирадин тах квай, пейзаждин лирикадин, инсанрин писни-хъсан ерийрикай раханвай, Ватандин ЧIехи дяведин йисариз талукь эсерар, бахшбендерни акатнава. Ша чун абурукай бязибурухъ галаз мукьувай таниш жен.
Забит Ризванован бязи шиирра “халкь аватIа, игит касни жерид я”, “сабур авур цIегь акъатда гатфарал”… хьтин дерин мана авай цIарар гьалтзава, яни шаирдин шииратдин чIал девлетлу я. Литературный чIалан къайдаяр вилив хуьнилай гъейри, шаирди чи чIалаз маса чIаларай атанвай, нугъатдин гафарикайни менфят къачузва. Гьа са вахтунда ктабда бязи кIелзавайбур ерли гъавурда акьан тийизвай гафарни гьатнава: накьаш, шилдакь, хъим, башахда, дингер, нисбет, сулуф, тебиб, незер, менгел, рагъунар ва масабур. Ихьтин гафариз баянар ганайтIа хъсан жедай. Ктабда гьа са тIвар алай са шумуд шиирни дуьшуьш жезва. Мисал яз, “Шаир” тIвар алай кьуд, “Муьгьуьббат” тIвар алай пуд, “Диде”, “Бахт” тIварар алай кьве-кьвед. Сад масадалай тафаватлу жезвай лишанар авач. Тема сад я, къарагъарнавай месэлани. Кхьенвай жуьрейрани, яни туькIуьр хьунин къайдайрани дегишвилер авач, абур сад авунайтIа, пис жедачир.
Ватандикай кхьенвай шииррай аквазвайвал, Забит Ризванован эрзиман мурад лезги халкь сад хъхьун я. Шаирдин фикирдалди, садвал виридалайни гужлу къуват я. Амма садвал къазанмишун регьят крарикай туш. Вичин яратмишунра зариди и кардин себебар къейдзава:
Килига, къе вилик физва вирибур,
Чпин миллет, чпин девлет тIарамриз.
Чан алач чал, ятIани къе дирибур,
ТахьайтIа чун жедачир югъ гьарамиз.
(“Хъуьремир” шиирдай).
Аватзавач гьич ахварай халкьар зи,
ЧIал вахчуна, ксурнавай душманри.
Агьар чIугваз акъатзава йикъар зи,
Гьар камуна кайи гуьгьуьл пашманриз.
(“Залан хиялар” шиирдай).
Эхиримжи бендина лирический игит кIелзавайдан вилик къуватдай аватнавай, датIана хажалатди кьунвай инсан яз экъечIзава. Вучиз ам ихьтин гьалдиз атанватIа, шаирди сифтегьан кьве цIарцIе ачухарзава. Ихьтин къайда Забит Ризванован шиирра мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва: бендинин сифте кьве цIарцIи муькуь цIарара авай фикир еримлу ийизва.
Ктабда гьатнавай “Кьуьзуь жегьилар”, “Дяведин йисар”, “Дявеярни хтулар” ва са жерге маса шиирра авторди Ватандин ЧIехи дяведин йисара халкьари гьихьтин азиятар эхнатIа, аялрин хиве гьикьван заланвилер гьатнатIа, мелни-мехъер ясдин мярекатри эвезнавай хуьрерани шегьерра гьихьтин гьалар арадал атанайтIа ачухарнава.
КIанивиликай, ашкъидикай кхьенвай бязи эсерра (“Ашкъидин хъвер”, “Муьгьуьббат”, “Яр” ва масабур) фольклордин элементар дуьшуьш жезва. И карди абур, халкьдин манияр хьиз, вири терефрихъай къешенг ийизва.
Забит Ризванован “Мугьманди рак ахъайзава”ктабда гьатнавай эсеррикай “Ламни хеб” ва “Ламни шаркIунтI” тIварар алай шиирри кIелзавайдан фикир иллаки желбзава. Сатирадиз хас кьетIенвилер вилив хвена теснифнавай и эсерар фикиррин деринвилелди, образралди, маналувилелди тафаватлу жезва. “Ламни шаркIунтI” шиирдиз яб гун:
Хабар кьуна шаркIунтIди
Пар алай са ламравай:
“Лагь, гуьнедай эвичIун
Регьят яни, тахьайтIа,
Аста-аста экъечIун?”
“Эгь, — лагьана а ламра, —
Ни вахъ галаз суьгьбетрай,
Далудал пар алайла,
Дуьз рекьизни лянетрай!”.
Асул гьисабдай шиир фи-лософиядинди я. Яшайишдин четин шартIар себеб яз, кIула даим пар авай касдиз, гьи рекьяй фейитIани, гьина яшамиш хьайитIани регьятвал жагъидач. Эсердин сюжет гъвечIиди ятIани, ам уьмуьрда инсандин кьилел къвезвай жуьреба-жуьре дуьшуьшриз, вакъиайриз тешпигь я.
Алай йисуз дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам жезвай Забит Ризванован шииратдин, гьикаятдин эсерар гележегдани литературадин критикри ахтармишдайдал ва гьеле кIелдайбуруз малум тушир эсерарни винел ахкъатдайдал шак алач.
Мегьамед Ибрагьимов
Лезги газет
Добавить комментарий