Дагъустан бажарагълу дишегьлийралди машгьур я. Абурун арада Уьнейзат Азизовна МЕЙЛАНОВАДИ лайихлу чка кьазва. Филологиядин илимдин доктор, профессор, Дагъустандин илимдин центрадин кьилин къуллугъчи, Россиядин Федерациядин ва Дагъустан Республикадин илимрин лайихлу деятель, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, телевиденидин “Дагъви дишегьли” журналдин общественный редактор, Советрин дишегьлийрин комитетдин член, А.С. Чикобавадин тIварунихъ галай Международный премиядин лауреат, общественный деятель чи арадай акъатна.
Гуржийрин тIвар-ван авай алим, академик А.С.Чикобавади Уь.А.Мейланова Дагъустандин илимдин дамах ва адан хайи руш я лагьанай.
Уь.А.Мейланова 1925-йисан 1-майдиз Кьасумхуьрел савадлу хизанда дидедиз хьана. Адан буба Абдулазиз Мейланан вад хцикай виридалайни гъвечIиди тир. Ада сифте реальный училищеда кIелна, ахпа Ленинградда финансрин рекьяй чIехи курсар куьтягьна. Уьнейзатан диде Сейранханум секин, милайим, арифдар дишегьли тир. Адаз гзаф лезги мисалар, мискIалар, къаравилияр, махар чидай. Белки, гьавиляй руша чIалар ахтармишун вичиз пеше яз кьуна.
Уьнейзат Азизовнадин кьве йис тамам хьайила, абурун хизан Махачкъаладиз куьч хьана. 1931-йисуз Уь.А.Мейланова ина 1-нумрадин школадиз гьахьна. Школа ада грамота къачуналди куьтягьна. Уь.А.Мейлановадиз ва адахъ галаз кIелзавай са хейлин аялриз, школа куьтягьайла Москвадиз фена, МГУ-да кIелиз кIанзавай. Аялрин и мурад кьилиз акъатнач, вучиз лагьайтIа Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьана.
1941-йисуз Уь.А.Мейланова Дагъустандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай пединститутдин филологиядин факультетдик экечIна. Ина кIелзавай са десте рушари, абурухъ галаз Уьнейзат Азизовнадини чеб дяведиз тухун патал шумудни садра военкоматдиз арзаяр гуз хьана. Амма абурун арзаяр кьабулнач, вучиз лагьайтIа далу пата ийидай крар гзаф авай. Студентар госпиталра хирер хьанвай аскеррихъ гелкъвезвай, хирер хьанвайбур ракьун рекьел кьабулзавай, герек атайла, хирер алайбуруз чпин ивини гузвай. У.А.Мейлановади юкъуз институтда кIелдай, йифиз госпиталда, хирер хьайи аскеррихъ гелкъвез, дежурствода жедай. 18 йис хьанвай студентка Уь.А.Мейлановадиз “Кавказ оборона авунай” медаль гана Институтда Уь.А.Мейлановади хъсандаказ кIелзавай, ада Сталинан тIварунихъ галай стипендия къачузвай. Уь.А.Мейлановади вуз 1945-йисуз куьтягьна. Адаз, Москвадиз фена, аспирантурадик экечIиз кIанзавай. Гьа йисуз адаз ихьтин мумкинвал хьанач. Хизанда дишегьлидин везифаяр кьиле тухвана кIанзавай, аялни гъвечIи тир, гьавиляй ам Махачкъалада СССР-дин АН-дин Дагъустандин филиалдин тарихдин, чIаларин ва литературадин Институтда кIвалахал акъвазна. Аспирантурада кIелун патал 1949-йисуз ам Москвадиз фена.
Диссертация ада СССР-дин языкознанидин Институтда 1952-йисуз, Дагъустандин рушарикай сад лагьайда яз, агалкьунралди хвена, ахпа вичин Институтдиз кIвалахал хтана. Институтда чIехи тежриба авай алимар тир М.М.Гьажиева, Ш.И.Микаилова, Гь.Б.Муркелинскийди ваТ.Шалбузова илимдин кIвалахар кьилиз акъудун патал адаз гзаф куьмекар гана, вири мумкинвилер ачухна.
Жегьил алим Уь.А.Мейлановадиз М.М. Гьажиева лезги нугъатар ахтармишун, абурун винел кIвалахун чарасуз тирди къалурна, гьавиляй Уьнейзат Азизовна лап мукьуфдивди вичин кIвалахдив эгечIна. Гзаф хуьрериз фена, материал кIватIна кIанзавай. Гзаф вахтара адахъ галаз бубани фидай. Вучиз лагьайтIа рушаз гьеле рекьер-хуьлер хъсандиз чидачир. Нугъатрикай кхьенвай кIвалах ада 1964йисуз куьтягьна. “Лезги нугъатрикай очеркар” тIвар ганвай монография Москвадин “Илим” издательствода чапдай акъудна. 1965-йисуз и темадай Уь.А.Мейлановади Гуржистандин языкознанидин институтдин алимрин Советдал докторвилин диссертация хвена. А кIвалахдиз гуржийрин алимри еке къимет ганай.
Нугъатар ахтармишун Уь.А.Мейлановадин уьмуьрда лап кар алай терефрикай сад хьана. Ада мадни илимдин са шумуд кIвалах чапдай акъудна: “Гуьне патан нугъат - лезгийрин литературный чIалан бине” (1970), “Лезги чIалан кузунрин нугъат” (1996). Гележегда ада къанни цIудалай виниз нугъатрикай кхьенвай макъалаяр чи ва маса уьлквейрани чапдай акъудна. Лезги чIалан нугъатар ахтармишунин рекьяй еке тежриба авай алим Уь.А.Мейланова са чи уьлкведа ваъ, гьакI маса уьлквейрани машгьур хьана. Ам нугъатар ва чIалан тарих ахтармишзавай Москвадин илимрин Советдин членвиле кьабулна. Уь.А.Мейлановади илимдин рекье вафалудаказ вичин чан эцигна. Гьавиляй партиядин Дагъустандин обкомди адаз са шумуд чIехи, гьуьндуьр дережадин кIвалахар, къуллугъар теклифнай: культурадин министрдин, дишегьлийрин пединститутдин ректордин, школайрин институтдин директордин, ДГУ-дин Дагъустандин ва умуми языкознанидин кафедрадин заведующийдин, “Дагъустандин дишегьли” журналдин жавабдар редактордин... Амма адаз вичин кIвалах гзаф кIандай, адал рикI алай, гьавиляй ам санизни фенач. Эхиримжи кьве къуллугъдивай ам гьакIани къерех хьанач. Вучиз лагьайтIа абур сифте яз башламишзавайбур тир, тамамарун патал лап вини дережадин пешекар герек тир. Уьнейзат Азизовнади абур, вичин кьилин кIвалах гадар тавуна, са шумуд йисуз гуьгьуьллувилелди кьиле тухванай. 1968-йисуз чIаланни, литературадинни искусстводин Институтдин директор Гь.Гь. Гьамзатова дерин чирвилер авай алим Уь.А. Мейлановадиз цIийиз ахъайзавай кIел-кхьин авачир чIалар ахтармишдай отделдин заведующийвал авун теклифна . Уь.А.Мейлановади и отделдин кIвалах кIел-кхьин авачир чIаларин словарар туькIуьрунилай гъиле кьуна. Ада вичин гъилик квай алимриз, вич чешне яз къалурна, вичин тежриба чирна, сифтени-сифте вичин отделда “Будухринни урус чIалан словарь” туькIуьрна. Ада а словарь 1984-йисуз Москвада “Илим” издательствода чапдай акъудна. Исятда кIел-кхьин авачир чIаларин словарар туькIуьрна куьтягь жезва.
Абурукай тек пуд чIалан словарар (анди, кърыцI ва удин) туькIуьрна хкIанзава. Чапдай акъатнавай вири словарар Макс Планкан тIварунихъ галай Эволюционный антропологиядин Институтдин (ГДР, Лейпциг) спонсорвилин такьатралди акъуднавайбур я. КIел-кхьин авачир чIалар ахтармишзавай отделда кIвалахзавай вахтара Уь.А. Мейлановадин тешкилатчивилин агалкьунарни чир хьана.
Уь.А.Мейлановади лексикологиядин ва лексикографиядин хилерани бегьерлудаказ кIвалахна. Лезги чIалан словарар туькIуьрунин кIвалахдикни Уьнейзат Азизовнади вичин еке пай кутунва. Ада академический къайдайрал амал авуна туькIуьрнавай “Лезги чIалан орфографиядин словарь”, 360 чина басма авунвай “Лезги чIалан терминрин словарь” гьа жергедай я. Уь.А. Мейлановади илимдин 200-далай виниз кIвалахар чапдай акъуднава. Абур чи уьлкведа ава гьакI къецепатан уьлквейрани чапдай акъатнава.
Эхиримжи йисара Уьнейзат Азизовнади чIалан, литературадин алимрин коллективди гьазурзавай “Лезги чIалан нормативный грамматика”, “Урус чIаланни лезги чIалан словарь”, “Лезги литературный чIалан баянрин словарь” хьтин важиблу илимдин ядигарар гьазурун патал алимар тир Б.Б.Талибовахъ, Р.И.Гьайдаровахъ, А.Г.Гуьлмегьамедовахъ ва масабурухъ галаз санал бегьерлудаказ кIвалахна. Дагестановедри гекъигунинни тарихдин лексикадай тамамарай илимдин кIвалахдин са шумуд пай Уь.А.Мейлановади кхьейди я. Уь.А.Мейланова гзаф терефрихъай бажарагълу кас тир. Ада илимдин кIвалахдихъ галаз санал педагогвилин кIвалахни тамамарна: ДГУ-дин студентриз (1953-1958) тарсар гуз хьана, абуруз учебный пособияр туькIуьрна, курсовой ва дипломный кIвалахар кхьин паталди абуруз руководство гузвай.
Уьнейзат Азизовнади хайи республикадин мектебар патал учебникар теснифуникни вичин лайихлу пай кутунай. И жигьетдай ада Б.Б.Талибовахъ, С.Г.Мирзекеримовахъ, Н.Г.Мисрихановахъ галаз лезги мектебрин 5классдин аялар патал туькIуьрнавай “Лезги чIал. 1 пай”, гьа Б.Б.Талибовахъ галаз санал туькIуьрнавай “Лезги чIал” учебник къалуриз жеда. Алимди 15-далай артух илимдин кандидатар ва докторар гьазурна. Чи ватанэгьлиди илимдин бегьерлу кIвалах тешкиллувилин кIвалахдихъ галаз санал тухвана. Ам РАН-дин языкознанидин Институтда кардик квай диссертацияр хуьдай Советдин член тир. Ам докторвилин ва кандидатвилин диссертацияр хуьдайла, Москвада, Киевда, Ростовда,Тифлисда, Нальчикда ва маса шегьеррани илимдин махсус оппонент язни майдандиз экъечIдай. Уь.А.Мейлановади зурба общественный кIвалахни тухузвай. Гзаф йисара ам В.Терешкова кьиле авай Советрин дишегьлийрин комитетдин член, Азиядинни Африкадин садвилин комитетдин член, “Дагъви дишегьли” журналдин редактор, телевиденидин “Дагъви дишегьли” журналдин общественный редактор, Дагъустандин ислягьвал хуьнин комитетдин член ва маса жавабдар къуллугърин сагьибни тир.
Ам са чарни гвачиз телевиденидай, радиодай, республикада тухузвай мярекатрал рахадай, яб гузвайбур гьейранардай ялавлу оратор язни чидай. Уьнейзат Азизовнадихъ галаз зун 1967йисалай мукьувай таниш тир, ам зи кандидатвилин диссертациядин руководитель хьана, белки, гьавиляй зи мецел адакай лап чими келимаярни къвезва. Заз жуван уьмуьрда машгьур алим Уь.А.Мейлановадин илимдин кIвалахриз баянар гун кьисмет хьана. Малум тирвал, абур пешекарвилин жигьетдай акьалтIай вини дережада аваз, гьич са жуьрединни артух гаф-чIал квачиз кхьенва. Уьнейзат Азизовна Кьиблепатан Дагъустандин ва Кеферпатан Азербайжандин хейлин дагълух районра илимдин сиягьатра хьана. Гзаф хуьрера адахъ галаз жувни хьунал за дамахзава. Зурба алимдихъ гележегда кьилиз акъуддай экуь мурадар хейлин авай. Гьайиф хьи, инсафсуз ажалди адаз абур кьилиз акъуддай мажал ганач. Гьавиляй за къе рикIин сидкьидай лугьузва: ви винел Аллагьдин рагьмет алаз хьурай, ви эхиратдин кIвал къени хьурай. Вун гьич садрани женнетдин ахварай ават тавурай, Уьнейзат Азизовна. Дидедин ирс хва Энвера-филологди, илимрин докторди давамарзава. Рехъ акьалтI тийирди я!..
Ф.А.ГЪАНИЕВА,
РАН-дин Дагъустандин илимдин центрадин грамматикадин ахтармишунар кьиле тухудай отделдин илимдин чIехи къуллугъчи, филологиядин илимрин доктор
Лезги газет
Добавить комментарий