ЧИ милли прозада чпи чIехи романар, повестар кхьеначтIани манадиз гьа яцIу эсеррилай усал тушир гьикаяяр яратмишай зарияр ава. Абурукай сад, алай йисан майдиз вич хайидалай инихъ 80 йис тамам жезвай новелладинни куьруь гьикаядин жанрда бегьерлувилелди кIвалахай, рагьметлу зи дуст, зи муаллим Шамсудин ИСАЕВ я.
Ам рикIел хкунин лишан яз и йикъара за адан 2000-йисуз дагъустандин ктабрин издательствода чапнавай, жилдинин къенепатал “Зи играми дуст... Сейфудин Шагьпазоваз автордин патай ядигар яз” кхьена, заз багъишай “Туртурдин гьарай” ктаб мад сеферда ахъайзава.
Ктаб гъиле къачунни зунни Шамсудин муаллим гьикI таниш хьанайтIа рикIел хквезва. Зулун йикъан няни тир. Чун, аялар, хуьруьн кимивай яргъал тушиз къугъунрал машгъул тир. Хуьруьн школа галай патахъай са къифле итимарни галаз атай муалим ва шаир Мегьамед Камалдинова зи фамилия кьуна ва заз гъилин ишарадалди чпин патав эверна. “Ам чаз макъалаяр кхьизвай Шагьпазов яз тахьуй гьа!”, - рахана а къифледикай виридалайни кьакьан, жанлу, вилерал айнаяр алай итим. “Рыбак рыбака видит издалека” лагьана, хъуьрена М.Камалдинов. А рагьметлудини гаф жагъуриз жибинда гъил твадайди тушир. “Ам фена хтурай, ахпа куьн таниш хьухь”, - лагьана, зун клубдин куьлегар гъиз ракъурна. Куьлегар гваз хтайла, зун а касдихъ галаз таниш хьана. Ам чи районэгьли, писатель Шамсудин Исаев тир, муькуьбур Махачкъаладай атанвай яратмишунардай интеллигенциядин векилар. “Кхьихь, валай алакьзава, чан бала, пара кхьихь”, - лагьанай заз ада. КIвалени, школадани, хуьрени заз гьа вахтунда акI лагьай кас хьайиди тушир. А чIавуз за “Дагъдин булах” газетдиз анжах кьве макъала кхьенвай. Адалай гуьгъуьниз зинни Шамсудин муаллимдин дуствилин алакъаяр та ам рагьметдиз фидалди давам хьана.
Элкъвена ктабдал хквен. “Туртурдин гьарай” - гьа ихьтин кьил ганвай гьикаядилай башламишзава. Кефсуз яз ксанвай Селимат ахварикай кватайла, адан япарихъ “куьтIкуьруьтI, вягъ-вягъ!” - ийидай ван галукьзава. Кьуьзуьдаз хуш жезва. Гьикьван таниш сес я! Гьарайзавай чкани адаз таниш я, къуьл авай ник. А сесери къаридин жегьил йисарилай башламишна, галай-галайвал фейи уьмуьр рикIел хкизва. “Туртурдин гьарай белки агъа дуьньядиз авур зенг ятIа, сурун зенг?” - фикирзава Селимата. Ада меселай кьил хкажзава. Ничхирди гьарайзавай никIе комбайниди кIвалахзава, машинри техил дашмиш хъийизва. “КуьтIкуьруьтI, вягъ-вягъ!”, - мад гьарайзава туртурди. Къаридин сивик хъвер акатзава.
Сурун зенг туш. Уьмуьр давам жезва! Кьуьзуь касдин умуд атIузвач. “Умуд-уьмуьрдин дестек я!” лагьанай Карл Ранера.
Ктабда алай девирдин нагьакьан терефар къалурзавай гьикаяяр гзаф ава. Автордин фикир ам я хьи, и нукьсанар аялри кьатIузва ва абуру чIехибурулай чешне къачузва. Иниз килигна тербия гъиляй вегьена кIандач... “Тамун къерехда” гьикаядин сюжетда муаллимдинни ученик Кереман ихтилат къалурнава. Тарсариз тефена, Керем тама ава, тIвалар атIуз.
“Салахъ жугъун акалзавани?” вилералди тIвалариз ишара ийизва муаллимди.
“Ваъ, муаллим,- жаваб гана Керема-и верхибурукай кулар ийизва, шумягъинбурукай куткунар хразва”. “Вуна?” - тажуб жезва муаллим. “За кулар ийизва, куткунар зи ваха хразва”. Керема муаллимдиз чпи гьазурзавай затIар маса гана, пул къазанмишзавайдакай лугьузва. “КIелай куь мажибар гьикьван я? Виридалайни тIимил яни? Савда ийиз чир хьана кIанзава, муаллим, савда ийиз.
Гилани чи школадин цлак “КIела, кIела ва мадни кIела!” гафар кума”.
Кереман келимайри муаллим къарсурзава. Адаз вахтуни аялрин фикирарни кваз гьикI дегишарнаватIа аквазва. Абуру кIелуникай фикир хъийизмач.
“Пул гвайла зун аслан хьиз жеда, гвачирла - кьежей верч хьиз”, - лугьузвай Кереман рикIелай “Чирвал девлет я, чирвал къуват я”, лугьудай камаллу келимаяр алатнава. Ада вири пис-хъсан пулунал алцумзава.
“Тамун къерехда” гьикая аялрикай, гележегдикай фикир авун патал яшлубуруз, диде-бубайриз автордин эвер гун тирди аквазва. Писателди татугай девирдикай менфят къачуна, инсандиз хас намус, гъейрат ва маса ерияр квадарна, амалдарвилиз, фендигарвилиз, къачагъвилиз кьил янавайбур русвагьзава.
Аялриз талукь гьикаяяр ктабда мадни ава: “Аяз буба”, “Керекулдин какаяр”, “Руш муькъвелай”, “МацIахай” ва мсб. Санлай къачурла, абур насигьатдин, тербиядин эсерар я.
Ахьтин произведенияр анжах гележегдикай, багъри ерийрикай, къвезмай несилдикай фикирзавай писателдивай-ватанпересдивай яратмишиз жеда. “Патахъ луьле” гьикая зарафатдилай башламишзава, амма адан эхир кIелзавайдан бейнидиз таъсирдайди я. Гьикаядин игит Тажир дугъри инсан я. Милица Насира, тапанчи къвалак кваз ксуз, адан луьле патахъ хьанва лагьайла, Тажир тапанчи хъуьцуьгандин кIаник кутаз ,ксузва.
Са йифиз Тажирал къачагъар къвезва. Ахварин хиялдиз фенвайла, ада вичин кьилихъ са кас галайди гьиссзава. Явашдиз вилер ахъаяйтIа, сад авач, пуд кас ава. Чпелни маскаяр ала. Кьакьан буйдин гуьрцел хьтин сада ам хурудилай кьуна хкажзава. “Сес мийир, кьуьзуь къанжух! - буйругъзава ада сес дегишарна. - Гараждин куьлегар зав гице!” “Къучийриз директордин цIийи “Волга” тухуз кIанзава”, - рикIяй хиял фена Тажиран. “Исятда, чан бала, исятда, - гъил кутазва Тажира хъуьцуьгандин кIаник, - за квез “ваъ” лугьузвач эхир. Ма, къачу!” - тIуб галкIурзава ада, вини кIвачиз акъудна гьазур тапанчидихъ. Гьарай акъатна, куьлегар тIалабай “гуьрцел” чилел ярх жезва. Тажир экв куькIуьрна, сузадал алай къачагъдиз килигзава. Гуьлле адан кIвачихъ галукьнава. Адан чинал алай маска алудна, Тажир къулухъ гадар хъжезва.
“Я Аллагь! Им вуч я зи вилериз аквазвай аламат!-шехьзава Тажир.Хайи хва буба тарашиз къвен! Тарашиз вугун тавуртIа, рекьин! Им вуч замана я, я эллер?!” Ахпа ада, цIур ийиз ярх хьанвай хцин чиниз тфу гана, лугьузва: “Эгер кепеюгъли, заз вун тир чIал чир хьанайтIа, кIвач ваъ, баят хьанвай ви рикI ядай”.
Гьикая куьруьди ятIани, ам метлебдиз дерин я. И гьикая кIелайдалай гуьгъуьниз писателдин бажарагълувал, устадвал мадни ачухдиз малум жезва. “Кьил къеневай гъуьлягъар” гьикаяда Къадир бубади вичин рекьин юлдашдиз са агьвалат ахъайзава. Са карни авачиз вичин къужадал алахъна, адаз фир-тефир сална, дуьнья дарнавай къари са юкъуз къужадиз гьаятдай кьена къажгъизва - цIайлапанди кьил яна. Къаридин кьил кьейидалай кьулухъ иландин кьилиз ухшар аквазва къужадиз. “Алудна зи чандилай илан, Аллагьдиз ван хьана зи дуьайрин”, - фикирзава къужади. Хкетдиз ухшар я лагьайла, Къадир буба теспача жезва. “Гьич са зеррени шаклу жемир,- лугьузва ада, - абур худади къалурзавай аламатар я, пис ксарив, яргъал - мукьвал заз чидач, чпин жаза агакьарзава”.
Горбачевни, гьадалай гуьгъуьниз гьукумдин кьилиз атайбурни, кьил къене авай иланар я лугьузва Къадир бубади. Ахьтин гъуьлягъар гьа къужадин паб хьиз цIайлапанди ядач жал!
- АкI виридаз цIайлапанарни бес жедач. Ахьтин цIайлапандин хьел халкьдин арадай акъатай хва жеда, хва! Ада уьлкве гуьлуьстан багъдиз элкъуьрда, - лугьузва Къадир бубади.
- Гьинва, яда, гьинва а хва?
- Къвез рекье ава.
- Мус акъатда, мус, рикI акъатзава хьи?
- Къе-пака...
Шамсудин Исаеван игитар чи арада ава, абур чал гьар юкъуз гьалтзава, къенин йикъан агьвалатрин иштиракчияр я. ЭсетIан, МизетIан, туьквенчи Мемешан образар чаз гьакьван мукьва я, на лугьуди, абур чи хуьряй я, чи магьледай я. Ктаб кIелайла чеб чIур тахьанвай къени, дугъри, мергьяматлу образрихъ галаз чал пиянискаяр, мацIахаяр, къачагъар, фендигарарни гьалтзава. Абурун кар авторди “патахъ луьледалди” аквазва. Тажир халуди лагьайвал: “Дугъриданни, тапанчидин луьле патахъ туш”. Авторди лишанда кьур чка язава. Шамсудин Исаев вичин багърийривай, дустаривай, вири лезги элдивай фад къакъатна. Адан айгьамдинни насигьатрин тах квай гьикаяйрин чарасузвал кIелзавайда гьиссзава.
Заз, адан руьгьдихъ элкъвена, лугьуз кIанзава: “Зи дуст! Зи муаллим! Ви эрзиман - мурад уьлкве гуьлуьстан женнет багъдиз элкъуьр хъийидай цIайлапандин хьелни атана агакьнавач, ам рекье ама. Гьелелиг тек луьлейри ванзама!”
Сейфудин ШАГЬПАЗОВ
Гельхенрин хуьр
Лезги газет
Добавить комментарий