1958-ЙИС. Зун Дербентдин педучилищедин 4-курсуна авай. Жуьмя юкъуз лезги литературадин тарсуна чаз шаир Абдул Муталибовича шаир СтIал Сулейманакай гегьенш суьгьбет авуна. КIвалериз хуралай чирун патал адан “Фяле” шиир гана.
Гуьгъуьнлай киш юкъуз зун шаирдин ктабни гваз гьуьлуьн патав гвай куьчеда яшамиш жезвай чи езнедин кIвализ илифна. Адаз вичин бубади, ЗахитIрин хуьряй атана, кIвалер эцигзавай. Кьве юкъуз завай жедай куьмекар гун зани хиве кьуна.
Нисинин тIуьниз гьазур жезвай вахт тир. Тутун таран кIаник, тахтадин кравутдал ацукьна, устIарди капI ийидайла, за, ван алаз жуван шиир кIелиз, хуралай чирзавай.
КупIунилай элячIай устIардин япариз СтIал Сулейман лагьай ван хьайила, ам фикирлу хьана, заз суал гудай жуьреда килигна.
- Акъваз, акъваз, вуна тIвар кьур шаир гьинай я, хва?
- Ам Агъа СтIалдилай, - жаваб гана за.
- АкI ятIа, ваз генани итижлу са вакъиа ахъайин. Им халис зи кьилел атай, вилералди акур кар я. Ам 1928-йис тир. Зун хуьре къванцин устIар яз гзафбуруз чида. Гьар гатфар алукьдалди чун, пата-къерехдиз фена, алакьдай гьи кIвалах жагъайтIани авуна, жуван хизандиз кепек-шигьи гваз хкведай.
Мартдин сифте кьилера Кьасумхуьрелай виниз тир чкайра чиле гьеле жив амукьда, аранда лагьайтIа, гатфарин кIвалахар худда жеда. Экуьнахъ йиф кумаз кIваляй къуьне гьебе аваз экъечIай зун Кьасумхуьруьн гьафте базардиз акъатна. Инал-анал гапIалар хьана суьгьбетарзавайбурун сиверай заз Ялама пата, яни ТагьирхуьруьнКъазмайрал хузаин Идаят яшамиш жезва, адаз кIвалахдайбур герекзава, ван къведа.
Гьанлай зун дуьз ракьун рекьин патав гвай хуьруьз атана.
Идаятан суракь авурла, са агъсакъалди, ам ваз гьуьлуьн патав, Фергьятан хуьр лугьудай чкада жагъида. Ана хузаиндин лежберри цанар цазва, лагьана.
- Бес зун аниз гьикI фида? - хабар кьуна за.
- Ваз аниз фидай фургъунчияр жеда. Абуру тама атIай яцIу кIарасар тахта акъуддай заводдиз хкизва...
Гьа касди лагьайвал хьана. Са фургъунда аваз зун дуьз Идаятан патав акъатна.
- Вун, халу, гьинай я? Ви мурад-метлеб лагь.
- Вахтуналди на гайи гьи кIвалах хьайитIани за ийида. Зун къванцин устIарни я, - алава хъувуна за.
Къумрал якIарин, 40-45 йисар тир ам рикIиз чими, артух рахаз такIан итим тир.
- Вуна и кьве куьмекчидихъ галаз, ада жуьт гамишар къалурна, и никIера цанар цада. Гьелелиг…
КIвалах куьтягьай са гьафтедилай Идаята заз эвер хъувуна, вичин кIвализ тухвана, захъ галаз кIвалахдин гьахъ-гьисаб авуна. Ада лагьана хьи, бес ваз рекьин юлдаш яз, Кьасумхуьруьн муькъуьн кьилиз кьван зи дуст Сулейманни хкведа. Ахпа эверна кьве лежбердиз (белки гьабурни устIарар тир жеди), араба кьурай тахтайрай ацIура лагьана. “Агъа СтIалдал куьне и тахтайрикай шаирдин кIвализ пол яна, араба яцарни галаз туна, куьн элкъвена хкведа”, алава хъувуна.
Зи рикIяй хиял фена: “Ажеб заха кас тушни!” Хузаинди лагьайвал, пака экуьнахъ фад чун кьудни арабадихъ галаз рекье гьатна.
Рехъди чун мукьувай таниш хьана. Халкьдин сиверай вичикай ванер атай шаир гила заз вилералди акуна!
Кьилел хъицикьдин бармак, кIвачериз шал-шалам янавай кас чахъ галаз ара-бир шиирралди рахадай. Акунрай рикIиз чими, цIару вилер авай, кьери чуру квай шаирди вич Идаятан патав акъатунин себеб-Самурскийдин меслят тирди лагьана.
Зун гъавурда акьурвал, Идаятни, Самурскийни Сулейман лап мукьувай танишар тир. Н.Самурскийдин гаф Идаята чилел тевгьедайди Сулейманаз хъсан чизвай.
Ада лагьайвал хьунни авуна. Чун рагъдандихъ Кьасумхуьруьн муькъуьн кьилиз агакьна. Гьанлай сад-садавай чара хьана, - куьтягьна яшлу устIарди. Вуж я и Идаят лугьудай хузаин? За адакай делилар агъадихъ гузва.
ГЬАЖИХАНОВ Идаят Умалатович (1894-1962) алатай асирдин эвелра лезги халкьдин арадай акъатай лап нуфузлу ва гъейратлу рухвайрикай сад хьана.
Гьар са халкьдихъ, хуьруьхъ чпел дамах авуниз лайих, уьтквем рухваярни рушар, бажарагълу ксар гилани авачиз туш.
ХIХ асирдин сифте паюна Каспий гьуьлуьн къерехдал хьайи Фергьятан хуьряй, гзаф чими вахтар яз, цIаяр къвез, инсанар агалтна куьтягь жез акурла, Умалатан хизан гьасятда Тагьирхуьруьн-Къазмаяр алай чкадал, Самур тамун кьибледихъ, дуьзендиз куьч хьана. Умалатан хизанда 4 гадани 2 руш чIехи жезвай.
Уьлкведа капитализмдин алакъаяр кардик квай. ЧIехи гада Идаят ина, Самур тама, кIарас гьялунал машгъул хьана.
Ракьун рекьин кIаник пата, къалин яд авай къарасудивай яргъа тушиз (исятда анал хуьруьнбуру чпиз яшайишдин кIвалер эцигнава), балкIанрин парахар, тахта чIугвадай кьурар арадал атана. Жегьил карчидин кIвалах виликди физвай. 20 жуьт балкIанар, 60 кас фялеяр тамай тахта чIугвадай кIарасар, гъилин мишердалди атIуз, балкIанрин фургъунра аваз заводдиз хкунал машгъул тир.
1915-йис. Умалата вичин чIехи гада Куьре округдин Алкьвадрин хуьруьз лезги халкьдин дамах, просветитель Алкьвадар Гьасан эфендидин медресадиз кIелиз ракъурна. Чирвилерихъ къаних Идаята, гьафтеда пудра вичин яргъа балкIандаллаз медресадиз физхквез, ана кIелна. Тагьирхуьруьн-Къазмайрал и чIавуз Россиядин финансрин министр Губин атанвай. Ада жемятдин вилик хуьре гьукуматдин харжидалди светский школа (яни урус чIалал тарсар тухудай) ахъайда лагьана. Жемятди ам чпин ажугъдалди цавуз акъуднай: “Квез чи аялрикай кафирар ийиз кIанзавани?! Ваъ! Герек туш!” Идаята гьа чIавуз вичин бубадин кIвалера медпунктни медреса патал кьве кIвал чара авуна.
Вахтар физва. Дагъустандани Шура гьукумат гъалиб хьана. Азад хьайи халкь уяхарна кIанзавай. Вичин муаллимдин таъсирдик кваз, Идаята хайи хуьре гила кьве классдин кIваликай ибарат тир, аскIан подвал квай, 10 метр яргъивал авай дегьлизни галаз светский школа эцигна. Ам къени ракьун рекьин патав, хуьруьн юкьван школадин къаншарда ама. Яргъал йисара адакай зегьметдин тарсар гудай мастерскояр хьана, алай вахтунда ана зегьметдин ветеран яшамиш жезва. Гьажиханов Идаят, меценат хьиз, хейлин къени крарин спонсорни тир. Ам Кьасумхуьруьн 17 вилин куьгьне муьгъ эцигай пуд спонсордикай сад хьана. Сифте ада эцигай светский школада тарсар гайи муаллим Чахчалай тир Гьасанов Теймуршагьаз кIвалахдин гьакъини Идаята вичин харжийрикай авунай. “Инсандиз къимет адан чинериз килигна ваъ, ада халкь патал авур хийирлу крариз килигна гана кIанда”, лугьузва бубайрин мисалда. Идаяталай гъвечIи стхади Москвада Тимирязеван тIварунихъ галай академия къизилдин медалдал куьтягьна, гзаф йисара Герейханован совхозда агрономвал авуна, ахпа Кьасумхуьруьн консервийрин заводдин директорвиле кIвалахна.
Гьадалай гъвечIи стха, Дагъустандин хуьруьн майишатдин институт куьтягьна, Белиждин емишрин къелемлухдин совхозда директор хьана. Советрин властдихъ галаз Идаята меслятдалди кIвалахна. 1925йисуз ада вичин завод цIийи чкадал (исятда лесхоздин конторар алай) хкана. Рабочийрин зегьмет механизмламишун патал ада къизилдин пулдихъ Германиядай тахта чIугвадай станокар, Дербентдайни тепловоз гъана. ЦIийи заводдиз экверни хьана, станокарни. 1929-йисуз Гьажиханов Идаят Советрин закондалди, “кулак, зурба лесопромышленник” я лагьана, 10 йис кар атIана, азадвиликай магьрумна. И йисар ада Магаданда, Хабаровскда, Къазахстанда акъудна. 1948-йисуз, вахт куьтягь хьана, хтай ам Къаякентда курортдин заведующий хьана, Дербентда водрайонда кIвалахна. Хизан адан гьаниз куьч хьанвай. Ам 1963-йисуз гьахъдиз ахкъудна. Кьейи са йисалай. Тагьирхуьруьн-Къазмайрин юкьван школадин къуллугъчийри Гьажиханов Идаятан тIвар школадиз гудай къарар кьабулнава. Гьеле 2013-йисуз. Вучиз ятIани, и кардиз экв къалурзавач чкадин кавхади. Амма гьахъвал хуьн лазим я эхир. Кавхади вичини гьа Идаята кьил кутуна ачухай школада кIелайди я. Халкьди гьакIани иниз “Идаятан школа” лугьузва.
Нисредин АЛИРЗАЕВ
Лезги газет
Добавить комментарий