2014-йисан 6-ноябрдин 45-нумрадин “Лезги газетдин” 16-чина лезги писателрин Союздин ва РФ-дин журналистрин Союздин член Майил ЭФЕНДИЕВАН “Им гьи чIал ятIа?” кьил алай макъала акъатнавай. Ялцугъ Эминан яратмишунар жагъур хъувунал машгъул тир М.Эфендиеваз баркалла! Макъаладай малум хьайивал, журналист Ильясов Гьажидив Ялцугъ Эминан ругуд дафтар, тIвар-ван авай алимлитературовед Фируза Вагьабовадин гъиле Н.Нуриди авур Эминан таржумаяр (6 дафтар) ава. Адет хьанвайвал, къуншиди къуншидивай герек атайла вичихъ авачир са алат гъида, ишлемишайдалай кьулухъ, ви кIвал къени хьуй лагьана, хутахна вахгуда. Бес и гьуьрметлу ксари?
Са вад йис идалай вилик Советский хуьруьн юкьван школадин тарихдин муаллим Алиева Насият Махачкъалада авай Дагъустандин Кьилин архивдиз фенай. Анай ада Россияда 1886-йисуз тухвай переписда иштиракай Ялцугърин хуьруьн хизанрин малуматар авай сиягь хканай. Переписдин делилрал асаслу яз, Вагьаб Абдуразакь огълу 48 йис хьанвай итим ва адан хва Мегьамедхан 5 йиса авай аял тир.
Эгер Вагьаб буба 1886-йисуз 48 йиса авай итим тиртIа, адан хайи йис 1838-йис жезва. Ялцугъ Эмин хайи йис чаз тахминан чизва - 1698-йис.
...Азербайжандиз чи хизан гьи йисара куьч хьанатIа заз чидач. Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьана. 1947-йисалди дидеди чи буба дяведай хтун гуьзетна. КцIар шегьерда яшамиш хьун югъ-къандавай четин жезвай. 1947-йисуз диде, пуд аялни гваз, Дагъустандиз хтана. Майил Эфендиева гьазурай Ялцугъ Эминан ктабда кхьенвайвал, Ялцугърин хуьре кIамун булахдин кьилел лап мешреблу кьве мертебадин кIвалер алай. Мумкин я, гьа и кIвалера чи чIехи бубаярни яшамиш хьана. Ана авайди Саид бубадин хизан тир. И хизанар санал яшамиш хьана.
КцIарай хтайла зун 6 йиса авай аял тир. Лезги чIални хъсандиз чидачир. Заз сифте яз ина кIатIан кIвал акуна. Гьич лугьумир, кIатIара гъуьр ва техилар хуьзвайди тир кьван. КIвале авай пуд кIатIун винел гьардал са яцIу ктаб алай. За кяначир, амма дидедивай абур шикилар авай ктабар яни лагьана хабар кьунай. “Абур Къуръанар я, ваз гунагь жеда, мад абурук кямир, чан бала”, - лагьанай дидеди. А кIвализ мад за кам хъивегьначир. Тахминан 1950-йисара чун - санал яшамиш жезвай кьве хизан меслятдалди чара хьана. Мал-къара, кIвалер, мес-къуж, къаб-тIур рагьметлу Саид бубади пайна. Адаз хуьруьнбуру кавха Саид лугьудай. Саид бубади кар дуьз кьадайди ва вичихъ ял тийидайди зи рагьметлу дидедизни чидай. КIатIан кIвале авай ктабрал нубат атайла рагьметлу Саид бубади 2 ктаб вичиз (адан хизан чIехи тир) сад чаз гана. Рагьметлу зи дидени рази хьанай. Саид бубади дидедив ктаб вахкайла, адаз са теменни гана, ам чаз акъуднавай шейэрал эцигнай.
...1952-53-йисара Ялцугърин хуьр дуьзенлухдиз куьчарнай. Виридахъ галаз чунни куьч хьана. Рагьметлу Саид бубади сифте хизандиз къазма, ахпа кIвалер эцигнай. Чи хизан ХенжелкIеледал чувуддин кIвал кирида кьуна, яшамиш жезвай. Са юкъуз рагьметлу Саид бубади мавлид гун кьетIна. Тахминан 1953-1957-йисара Советский хуьре вичихъ кIвал-югъ авачир яшлу туьрк Ялчин Муькъуьм яшамиш жезвай. Ам, Шура гьукумат алукьайла, вичин Ватандиз - Туьркиядиз хъфиз тахьана амукьайди тир лугьузвай чIехи итимри. Кимелай ни хъша лагьайтIа, гьадахъ галаз хъфидай. Мавлид гузвай юкъуз рагьметлу Саид бубади Къуръан кIелзавай кас я лагьана, Муькъуьм бубани илифарна. Мавлид куьтягь хьана хъфидайла Муькъуьм бубадиз къазмадин кьечIе яцIу хъсан жилдер алай кьве ктаб аквада. Ада ктабар кIелдай ихтияр це лугьуда. Агъсакъалри вирида са сивяй гана тур адаз, кавха Саид, суваб кIвалах я, вуна абур кIелзавач кьван лугьуда. Саид бубади абур кIелун патал Муькъуьмав вуганай. Гьа инлай абур фейи падни чидач. И кьве ктабдин кьисмет, ата-бубайрилай инихъ хвена, хвена эхир гьа икI хьана, гьуьрметлу газет кIелзавайди. Гьайиф. За и мукьвара рагьметлу Нуралиев Салегь бубадин чIехи хва, яшар 80-дав агакьнавай Нуралиев Огни стхадивай Муькъуьм бубади гьич куь кIвалера араб гьарфарал кхьенвай куьгьне ктаб тун-затIнани лагьана, хабар кьуна. “Ваъ, муаллим, ада вири хутахайди я”, - лагьана. Пудкъад йисар алатнаватIани, хуьруьнвийриз чида: туьрк Муькъуьм буба сергьятдал кьван хутахайди, хъсан туьрк чIал чидай дяведин ветеран рагьметлу Гьабибов Мегьарам буба тирди. Адан гафаралди, Союздай хъфидайла Муькъуьм бубадиз тек са вичин пекпартал ва са самовар хутахдай ихтияр ганай. Бес и туьркди рагьметлу Саид бубадин къазмадай тухвай ктабар гьиниз фена. Саид буба вични рагьметдиз фена. Рагьмет гурай вичиз.
...Чал гьалтай ктаб рагьметлу зи дидеди лап багьа аманат хьиз хуьзвай. Адазни ам Къуръан яни ва я маса вуч ятIа чизвачир. Советрин девирда араб гьарфарал кхьенвай шейэрикай вил къязавай. Мумкин я рагьметлу дидедизни заз кIвалахда татугайвилер хьунихъай кичIезвай жеди. Зун 1980-90-йисара школадин парторганизацидин секретарь тир. Садра ДГУ-дин урус ва дагъви чIаларин отделенида кIелзавай Севиль рушаз кIвале авай араб гьарфарал кхьенвай ктаб университетдиз тухуз кIан хьана. Амма за ихтияр ганачир. Вучиз лагьайтIа ата-бубайрилай амай аманат масадан гъиле гьатна кIанзавачир. Зун виш процентдин инанмиш тир, а ктаб Къуръан туширдахъ. Зун адаз дикъетдалди килигнай. Вири чинар гуьзел хатIаралди са шумуд жуьредин рангаралди кхьенвай.
Гзаф чинра цIар чIугваз туькIуьр хъувунар, кхьенвайдалай михьиз цIар яна ачух чкайра кхьин хъувунвай. Ам са нин ятIани яратмишунрин зегьметдин нетижа тир.
1985-йисан октябрдин вацра чиниз вирида вичиз гьуьрметзавай арабист, алим Гъалиб Садыкьи мугьман хьанай. Жузунар, хабарар кьуна, чун столдихъ ацукьна. Адан тIалабуналди чи кIвале агъсакъалар тир Гьабибов Мегьараман, Велиев Бубадин ва зи къунши Султанов Муслиман гуьруьш тешкилнай.
Гь.Садыкьидив газетдик кутуна аманат яз хуьзвай ктаб вуганай. Ада заз гьа юкъуз хиве кьурди тир ктабдин мана-метлеб зав агакьардайди. Бегьем йисар алатна. Зав Гъалиб халудивай са малуматни са хабарни агакьнач. Гьайиф. Гила абур садни амач. Рагьмет хьурай чпиз. Гьа икI, пуд лагьай ктабни рагьметлу Гъалиб Садыкьидин архивдиз фена. А ктабдал алай лишандай заз ам агъзур ахьтин ктабрин арадайни чир хъжедай. За и кардикай Майилазни суьгьбет авурди я. Белки, а ктаб рагьметлуда эцигай чкадал алама жеди... ...Са 15 йис идалай вилик Советский хуьруьун юкьван школада Ялцугъ Эминан - 300, Н.Нуридин 90 йисан юбилейдиз талукьарнавай чIехи мярекатар тухванай. Анриз Махачкъаладай гзаф мугьманар, машгьур шаирар, писателар, журналистар, ЦIийи Къурушдилай шаир, муаллим Кьасум Фаталиев ва хуьруьн жемят атанай. А вахтунда кьиле фейи межлис яргъалди хуьруьнвийрин рикIера амукьна. А чIавуз алим ва шаир Фейзудин Нагъиева вичив алай вахтунда Ялцугъ Эминан таржума авунвай басмадал кхьенвай 300-далай виниз чарар гвайди лагьанай (яцIу пачка чарар къалурни авунай), вичиз къаюм (спонсор) герекзавайди малумарнай. Лап чухсагъул, аферин вичиз.
Еке зегьмет къачунва. А материал гьинай гьатнавайди ятIа къейднайтIа мадни абурлу кIвалах жедай. Гьайиф, къенин йикъалди абуруз экуь дуьнья акунвач. Чун, Ялцугъ Эминан ирс-сагьибар, девлетлуяр, бизнесменар туштIани, мажибдал кIвалахзавай чIехи руьгь авай ксар я.
Гилани геж хьанвачтIа, гьуьрметлу Фейзудин Нагъиев, жедай куьмек гуз зун гьазур я. Девирар я. Кьисметар я. Сабурлу хьана кIанда. Мумкин я, са вядеда Ялцугъ Эминан чешмедизни яд хкведа. Иншаллагь.
P.S.
Гила лагьайтIа, Ялцугъ Эминан гъилин хатIарин са ктаб КцIар райондин Дуруджа хуьре Руслан лугьудай са меценатдин хсуси музейда авайдакайни малуматар агакьнава. Майил Эфендиев гьа ктабдин суракьдани ава. Иншаллагь, белки, чав чIехи шаирдин ирс ахгакьин...
Ферид ВАГЬАБОВ
Лезги газет
Добавить комментарий