Са къатда жив къвазвай. Акъваз тийиз. Куьлуь-куьлуь цIверекIралди къвазвай. Гьава уьлгуьчди хьиз атIудайвал къайи тир. Дагъдин хаталу жигъирдай гужа-гуж, аста-аста камаралди, ара-бир живедиз са пата гъил ягъиз, цIуьдгъуьн хьунивай вич хуьзвай инсан физвай. Гьавадин мекьивилиз килигайла, адан юрфара авайди гъили хранвай сун жигетдин винелай кутIуннавай шал тир. Ам экъуьнин тегьердиз, агъурдиз къачузвай камариз вил вегьей касдивай адан гъиле са шей авайди кьатIуз жедай. Дугъриданни, ам ара физ акъваз жез, виняй агъадалди килигзавай ва са нив ятIани куьлуь-куьлуь чIаларалди рахазвай. Ахпа къаю атIана агаж хьанвай яхун яргъи тупIар вилерив агудзавай.
- Шехьмир, зи бала. Шехьмир, зи хва. Вун дидедиз авай сад я. Вун фад-фад чIехи хьуй.
Захъ авай-авачирди вун я, хва, - мекьивални гишинвал сад-садак акахьнаваз таза аялди ийизвай шелрик вичин, дишегьлидин биши кьагьарни акахьзавай. Амма ада сабур квадарзавачир. - Заз кичIе вучиз жеда? Я чан хва, гила чун кьведни азад я. Амач, амач, са кьве сятдин мензил я амайди, ахпа чун бадединни бубадин чими къужахдиз гьахьда. Ваз аквада хьи, чан хва, мад чун гьич садрани шехьдач. Я мекьини жедач чаз, я гишинни, зи бицIи хва. Бадени буба акьван хъсанбур я хьи, акьван!.. Вучиз? Вучиз за абуру лагьайвал авуначир?..
Югъ хурушум жезвай. ХъуьтIуьн са куьруь югъ. Экуьнахъ рекье гьатнавайтIани, амма югъ фад акъатна. ТакIан кIваляй, цIун жегьеннемдай акъатай хьиз рекье гьатай, къужахда бицIек авай дишегьлидин рикIиз сифте шад хьанай. Амма хуьр яргъа авайди, анжах аниз кьуланфериз агакьдайди, ихьтин юкъуз улакь-затIни авачирди ада ахпа, гежегеж аннамишнай. ГьикI лагьайтIа, рикIел чIух акъатиз кузвай хер алай. Япара авайди къаридинни апаян, гъуьлуьнни гъуьлуьн вахан сесер тир: “Э-эхь, ам вуна авуна-е! МуьтIуьгъариз авур запаб я-а!”
- Югъ няни жезва гьа, чан хва, - ван акъудна дишегьлиди, ахпа аял, шехьна, шехьна галат хьана, ахварал фенваз акурди, кушкушдалди рахун хъувуна. - Вунни ксайла, и хъуьтIуьн рекье за текдиз вуч ийида, я хва, дидедин? Ваъ, ваъ, заз кичIе хьана виже къведач. За ваз вири тир-тирвал, хьайи-хьайивал ахъайда, чан хва. Хьурайни? Вуна яб акала дидедин дердерихъ. Хьурайни? Дишегьлидиз рикIе гьатнавай кичIни, дертни кIеме авай пуд вацран бицIекдиз ийизвай ихтилатдалди алудиз кIанзавай. Хва ахварай ават тавун патал, ам шехь тийиз гьавалат хьанвай. ЯтIани, жизви сес акъудна, кушкушдалди рахаз эгечIна ам.
- Жив вичиз кIамай кьван гагьди къурай, чан хва, дидедиз живедихъай кичIе туш. Вуна акI фикир ийимир, кичI заз ава... Амма, чан хва, жанавуррихъай кичIе я заз. Мадни мичIи йифехъай. Къаранлух варз алачир мичIи йиферихъай кичIе я ви дидедиз… Бирдан дишегьлидин рикIик гъалаба акатна. Адаз акI хьана хьи, са ни ятIани кьулухъай каш кваз нефес къачузва. Дишегьлидин къана кIарас жезвай кIвачерик бирдан зурзун акатна. Кьулухъ элкъвез кIан хьана, амма гардан къван хьиз хьана санихъни югъур жезвачир.
Ада къвердавай яваш жезвай камаралди, кичIевиляй кIвачер гъуьргъуь хьана, галтад жез-жез, виликди фин кьетIна. Хурушумрикни йигин гьерекат акатзавай хьиз тир. Каш кваз къачузвай “нефес” дуьз адан къваларилай алатна вилик пайда хьана. Дишегьли гьа акъвазай чкадал къах хьана аламукьна. РикIи са къатда акъваз тийиз хур кукIварзавай. Ада гьиссзавайди къужахда авай аялдин югъунни рикIин гьерекат тир - мад са затIни: я кIвачер, я гъилер... фикирарни кваз квахьнавай.
Жанавурар... Адаз абур шумуд авайтIа чидачир. Амма, микьнатIисдал хьиз, вилер тек садал, вичелай са шумуд камунин вилик квайдал алкIанвай. Хабар авачиз къаранлухвилиз аватнавай кьуд пата са шумуд гъетре, цаварилай чилерал эвичIна, нур гузвай хьиз тир.
- Ваъ, жив къвазмач, - бирдан зурзун квай ван акъудна дишегьлиди вилер чIехи “гъетрелай” алуд тийиз. - Вун жанавур я, белки, диде-жанавур я жеди... Зунни диде я. Саимат я зи тIвар. Ваъ, заз вахъай кичIе ятIани, заз чида, вун Аллагьди зи патав зиян гун патал гъанвач. Эхь, - дишегьли рахазвай. Вичи-вич са квехъ ятIани инанмишардай сесиналди рахазвай.
Жанавур, вилер вилера атIумарна, дишегьлидиз килигиз акъвазнавай. Ваъ. Ажугъ авай, гишин вилерай ваъ. Гьиссер кьатIуз тежедай хьтин, гъетерин тегьер нур гузвай вилерай.
- За гьич садазни ахъагъайди туш. Валлагьи, туш. Гьич садазни. Зун икьван яргъалди, ачухдиз гьич садан вилеризни килигайди туш. Валлагьи, туш. Тек са ви вилериз килигзава. Эхь, эхь. Куьн, и заз килигзавайбур, гъетер я. Жанавурдин вилер ваъ, - дишегьлидин вилерилай тIуб-тIуб гьерекат кваз накъвар физвай. Абурукай са шумуд ксана ахварик квай аялдин чинал аватна. Аял бейхабар ахварикай кватна. Ада и секинвал къазунай хьтин ван акъудна. Вилер вилера туна акъвазнавай “гъетерик” жизви юзун акатайди гьиссай Саиматан рикI цIуьдгъуьнна. Амма ада “гъетерилай” вичин вилер алуднач. Мад ван акъудна рахаз эгечIна. Аял са къатда шехьзавай, амма Саимат “гъетерив” рахазвай.
- Зал гьалтай жанавуррилай вун инсафсуз жедач. Эхь, за гьакI фикирзава. Зун викIегьди я. Вахъай вучиз кичIе жеда заз? - жанавурдин вилерилай вилер алуд тийиз ацукьнавай Саиматан вилерикай карагзавайди гъуьлуьн вахан верши кулар хьтин патахъ тупIарин ахъа, гъилин гьяркьуь капашдин юкьвал алай вичел яргъи авунвай чIулав тумаждин птик тир: “Им ви жибиндай аватнавайди я-е! Я сваас, вав гвай птик я-е!” Саиматан япара гъиргъирдаллай сес гьатнавай. “Э-хь, эхь, ам Мегьячкъалада, меркездавай чIехи фекьидив кIелиз туна!” - кьил калтадзавай апая. “Зи хваа! Зи хва, ама-ан зи хва муьтIуьгъарзавай вичиз. Вичиз муьтIуьгъарзавай запаб авуна и кьил кьвехвера тунвай кисай иланди!” - метIериз чангар язавай кIвалин юкьвал къариди. “Ахлад, Саимат, ахлад. Завай ваз килигна зи диде, буба, вахни гадариз жедач. КIан туш абуруз вун, ахлад. Вахчуна аялни ахлад!” - вилер чиле туна кьил галтадзавай гъуьлуь.
- Вун шехьмир, бала, шехьмир, - вилер жанавурдин вилерилай алуд тийиз гила аялдив рахазвай Саимат. – Чаз ада затIни ийидач. Бес адазни вун хьтин бицIи бала авачиз яни? Ваз минет хьурай, шехьмир, чан хва!.. Мад шехьна, шехьна галат хьайи аял суст хъхьана. Саимат рахазвай. Вилер жанавурдин вилера акIурна рахазвай. Адаз акI тир хьи, нагагь жанавурдилай вилер алудайтIа, вагьшиди вичел ваъ, бицIи баладал, хцел вегьеда.
- И вахтунда зун дили хьана экъечIна лугьузвани вуна? - гила жанавурдив са тIимил сес явашна рахаз эгечIна дишегьли. Ва-аъ. Заз жуван чандилайни бала багьа я. Зун экъечIна кIваляй. Са тахсирни квачиз... Зун кIвале свас ваъ, алад-хъша хьана кIанзавай. БицIи бала хьайила, хиве гьатай парар гена залан хъхьана. Вуна акI фикир ийимир, зи гъуьл пешекар духтур я. Адахъ кьилин образование ава, амма вичин кьилелди фагьум-фикирзавачир, - рахунивай вучиз ятIани Саиматан рикIиз регьят жезвай. Адаз вичи вагьшидихъ галаз ваъ, гъавурда акьадай касдихъ галаз дерди гьалзавай хьиз тир. Жанавурдини адалай вил алудзавачир. Гуя ам дишегьлидин гьар са гафунин гъавурда акьазва. Бирдан жанавур вилер дишегьлидал алаз са шумуд камунин кьулу-кьулухъ хьана пацарал ацукьна. - Эхь, эхь, вун ацукь. Вуна яб акала. Захъни кьилин образование ава, амма зун хьтин дишегьлияр гзаф я. Виридаз кIвалах авач. Маса шегьерриз фена яшамиш хьуникни къариди хев кутунач. Зи гъуьл адаз авай-авачир са хва я. “Дишегьлидин кIвалах кIвалин къайгъуяр, дердияр я”, лугьудай къариди, амма вичи за незвай са кIус фуни къехуьндай.
“Руфуна са небгет ава лугьуз, кIан хьайи шейинал гъил яргъи ийидани, я чан вахар?”, - лугьудай къариди. Заз хва хьайила…Са сеферда... Саиматан туьтуьна мад кьагьардин кIватI акIана, амма аял ахварикай кватиз кичIела гужа-гуж вич хвена давамар хъувуна. - Са сеферда зун булахдилай хтайла, аялдин кьепIинин къвалав кIанер накьварай кьацIанвай калуш акуна. Агь, рикIяй са гьихьтин ятIани хиял фена зи, кьепIинал алгъана килигайтIа, бицIи баладин, зи баладин сив накьварив ацIанвай. Ам бамиш жезвай. ТупIалди накьвар акъудна за.
- Ам за ягъайди я-а! За-а! - гьарайна къариди.
- Ваз чидатIа, заз икьван, югъ-йиф шехьдай аял акурди туш! Юкъузни ахвар тежер вуч харапIа я-а! Чидач вучиз ятIа, такIан тир адаз зунни зи бала. Гъуьлуьн вахазни такIан тир. Абуру за чпивай хва, стха къакъудзава лугьудай. Мегер зун гьа хизанда авачирни?! Эхиримжи фенд запаб хьана. Зун бицIи хва гваз духтурдай хтайла, гъуьлуьн ваха зи гъиле тумаждин пIипI вугана. “Ам вахчу, е, ви жибиндай аватайди я”, - лагьана, зи гъуьлни алаз, адан ахмакьвал чиз…
Гила зун хъфизва. Амма вун... Вунни зал гьикI гьалтнай, я жанаву-ур? Куьн яраб и къваларал шумуд алатIа? ГьикI гьалтнай, гьикI? На фикирмир, заз вахъ галаз ийидай дердияр мадни ава… Саиматан ахварни квахьнавай. Ада са къатда гъуьлуьн кIвале вичин кьилел атай кьван крарикай куьтягь тежер суьгьбетарзавай, дердиярзавай. Гила вилик квай тапасарни живедал яргъи авуна вичелай вил алуд тийизвай вагьшидиз рикIин эрзиман мурадрикай суьгьбетзавай: рикI алай пешедикай, вичин уьмуьрда хьайи виридалайни хъсан студент вахтарикайни кваз…Ахпа, вичин хва чIехи хьайила, адакай гьихьтин арха жедатIани кваз, гележегдин мурадрикайни вилик амаз лугьузвай...
Жанавурди яб акалзавай хьиз тир. Аквазтакваз йифни акъатна. Экв малум хьана. Анжах гила Саимата галатун гьиссна, амма кичIни, экв малум хьуникди, арадал хквез эгечIна. Жанавур садлагьана къудгъунна къарагъна. Саиматаз далу гана виликди камар къачуна. Адахъ галай са шумуд юлдашдини тадиз-тадиз тамухъди еримишна.
Саимат рикIе кичI амаз, жанавурар михьиз вилерикай квахьдалди гьа алай чкадал ацукьнавай. Ахпа са герендилай, аялдин юзун гьиссайла, кIвачел ахкьалтна. Ракъини живедин маргъалрикай вичин кьил хкудзавай. Адан нурари лацу памбаг хьтин живедал рекIв-рекI гузвай. Яргъай хьиз Саиматаз хуьруьн кIвалерин гурмагърилай инлай-анлай къарагъзавай гумар акуна. Ада хуьр галай патахъди тади камар къачуна. Аял гьеле ахварик кумай. КIвалин гуьрцел гатай ванцел мягьтел хьана экъечIай вичин дидедал аял яргъи авур Саиматай тек са шумуд гаф акъатна:
- Ма, зи хва… Зун… ана… Жанавурар авай… - ва вич-вичелай фена гуьрцелдин кIане живедал ярх хьана.
Жамиля ГЬАСАНОВА
Лезги газет
Добавить комментарий