Тахай диде ( “Кьве дидедин хва” повестдай )

Абидан вад йисахъ агакьзавай. Адан рикIел хайи дидедин ухшарни аламачир. Адаз
вичин гъвечIи вах ФатIимат, диде рахкурай
пуд вацралай, кьейидакайни хабар тушир.
Къе мукьва-кьилийри шадвилер ийиз, тIуьнар-хъунар ийизвай юкъуз, вичин дахдиз
кьвед лагьай паб гъизвайдакайни хабар тушир. Адан фикирда авайди, куьчедиз катна,
вичин таярихъ галаз зигринграл къугъун, гишин хьайила хтана, Мегьри бадедин ценцик
кукIун тир.
- Я де, и халуярни халаяр чи кIвализ
вучиз атанвайбур я? - вичел цIийи либасар
алукIзавай Мегьри бадедивай хабар кьуна
Абида.
- Ваз куь дахди цIийи бах хкизва, бала, Мегьри бадеди дериндай ухьт акъадарна.
Икьван чIавал гьич рикIелни татай “бах”
лагьай гафуникди Абидан чинин кIалубар
дегиш хьана, вичикни къалабулух акатна.
- Бах?! Ам мус хкведайди я? За хтанмазди адан гардан кьада, хьурайни, де? Абидак шад гьевес акатна.
- Хьурай, чан хва, хьурай. Анжах цIийи
шалвар кьацIурмир.
- Урра!!! Зи бах хквезва! - шаддиз куьчедиз катзавай Абид Тават эмеди кьуна.
- Вун цIайлапан хьиз гьиниз катзава, я
бала? - Тават агъуз хьана, садлагьана кIваляй акъатай Абидан чиниз тамашна.
- Эме, чаз дахди цIийи бах гъизва! За
фена адан гардан кьада.
- Гъизва, чан хва, гъизва, - пIузарикай
хьиз лагьана, Тават къерехдиз къекъечIна,
варарихъди катзавай аялдин гуьгъуьниз
тамашна. “Язух аял, адакай ваз диде жедани, тахьайтIа... Вуж жедатIа, низ чида. Ваз
са куьникайни хабар туш. Адан, гьич тахьайтIа, “тахай диде” лугьудай тIвар бес тушни?” - фикирна ада.
Гьаятда, са къерехдихъ хьиз акъвазна,
пуд дишегьлиди кушкушарзава:
- Гъизвайди милицайрин лачаникдин вах
ялда, я руш.
- ТIварни вичин Ханум ялда.
- Гьар вуж ятIани, кьве гъуьлуьз фена,
кьве хва кьве хуьре туна, хтанвайди тушни?
- Бахтсуз хьана ман.
- Хквезвалда, я вахар, - дишегьлияр къапудихъ еримиш хьана.
Къапудин вилик пар чIугвадай машин
акъвазарна. Мамеда, рулдихъай эвичIна,
атана муькуь патай кабинадин рак ачухна,
кьилихъ лацу харадин шал галай, чина регьимлу нур авай, аскIан буйдин дишегьлидиз эвичIиз куьмекна.
- АтIангье ви цIийи бах. Алад бахдин патав! - Абидан далудихъ дишегьлийрикай
сада гъил акална. Са декьикьада цIийи бахни Абид чеб-чпиз тамашиз акъваз хьана. И
кардин шагьидар кис хьана килигзавай.
- Ба..а...ах! - Абид, зигрингарни гъиле
амаз, вегьена дишегьлидин кIвачерик ккIана.
Дишегьли и гуьзет тавунвай агьвалатди къарсурна. Ам вичин кIвачер аялдин къужахдай
азад ийиз алахъна. Абидан къаст ам ахъагъун тушир. Ханума, куьмекдихъ къекъведай
къайдада, кIватI хьанвай инсанрин арада
вил экъуьрна, умуд квай кас такурла, аялдин кьилелай гъил алтадна.
- Абид вун яни?! Вун чIехи бала я хьи, зи
бала, - дишегьлиди агъуз хьана, Абидаз темен гана.
Са дишегьлидиз аял вахчуз кIан хьана,
ада атана Абид хкажна къужахда кьуна.
Абидаз бах ахъайиз кIанзавач. Адан гъиле
авай симинихъ Хануман кьилихъ галай шал
галкIана, галатна. Дишегьлидин кьил дуьздал хьана. Адан къалин чIулав чIарар
кьечIемди сад хьиз кьве патал пайнавай.
- Ахъагъа зун бахдин патав! - лугьуз,
Абид секинариз жезвач. Мамеда адан гъиляй шал вахчуна, утанмиш хьана, ийиртийир квахьнавай Ханумав вахкана. Ада, тади гьалда, шал вегьена кьил кIев хъувуна.
Низ чида, и декьикьада нин рикIяй гьихьтин
хиялар физвайтIа, амма кьве дишегьлиди
чпин фикирар ачухдиз лагьана:
- Вуч фад “дидени хва” таниш хьаначни?!
- Хьана, валлагь, хъсан таниш хьана!
- Гьа дишегьлидикай зун хьанайтIа, гьа
инлай элкъвена хъфидай.
- Вучиз? Адаз тахай аял авайди малум
тир кьван.
- Пуд лагьай кIвале, вуна ам яргъалди
амукьда лугьузвани?
- Низ чида, вахтуни вири къалурда...
Са арадилай дишегьлияр цIийи свас
авай кIвале, жегьилар чам авай кIвале, яш
хьанвайбурни Межид буба авай кIвале кIватI
хьанвай. Зуьрнединни чIагъандин ван къвез,
манияр лугьуз, кьуьлер ийиз шадвал авайди чамран кIвал тир. Анай чIагъанчи Акиман чIагъандинни манидин ван акъатзавай:
Чубанвилин курсар кIелна хтайла,
Са цел ниси за ви кIвализ хкайла,
Суьруь хипер ви гьаятдиз гьалайла,
Руш заз гана, рикI шад ийиз жедачни,
чан, жедачни?
Духтурвилин курсар кIелна хтайла,
Лацу халат ваз савкьат яз хкайла,
Кефсуз паб сагъар за вин авурла,
Руш заз гана, рикI шад ийиз жедачни,
чан, жедачни?
- Сагърай, Аким, сагърай вун! Эхирдай
руш заз гана, сагърай зун! -гьарайна Саида.
- Гила, азиз дустар, чна чамравай, яни
чи дуст Рагьманавай, вичин шииррикай са
шиир кIелун тIалабда, - бурма чIулав чIарар
винел эвянавай жегьил кIвачел къарагъна.
- Мегьамед стхадин тIалабуник за зи
пайни кутазва. Манидал лагьайтIа, генани
хъсан жеда, - Саида, цлахъай куьрсарнавай тар къачуна, Рагьманав вугана.
Мегьамед, Саид ва Рагьман, пудни хуьре кIел-кхьин авунвай, дуьньядикай хабар
авай жегьилар тир. Хуьруьнбурукай сифтени-сифте Мегьамеда университет куьтягьна.
Ам патал рушари гзаф алахъунар ийизватIани, жегьилди гьелелиг мехъер авуник вичин
хев кутазвачир. Ада къунши хуьре школадин
директор яз, Саида районда прораб яз кIвалахзавай. Рагьманни хуьруьн школада муаллим тир. Адан шиирар мукьвал-мукьвал
журналриз акъатзавай. Бязи, гуьгьуьлар куьк
вахтара, тарни хурал кьуна, Рагьмана вичин
чIалар ашкъидивди манидал лугьудай. И кар
Мегьамедазни Саидаз хъсан малум тир. Дустарин тIалабуниз Рагьмана ваъ лагьанач.
Ада сифте тар хурудал кьуна, тезенаг галукьриз симерин сес дуьзарна, ахпа макьамдин аваз гъана, мани лугьуз башламишна:
Ваз къизил тахт “Королева” лайих я,
Ракъин ишигъ ви нурдилай зайиф я,
Шумал беден акI теквилиз гьайиф я,
Михьи рикIел ша жен дустар, Мамлакат.
Ашукь тиртIа, за къизилд саз къачудай,
Ви тIвар кутаз, ширин баяд лугьудай,
НафтI авачиз икьван гуьрчег нур гудай,
Лап суьгьуьрдин я вун фанар, Мамлакат...
Дустари гьар куплетдин эхирдай: “Сагърай, Рагьман! Сагърай вун!” - лугьуз гьарагъзавай.
- Ягъа гила са терекма, Аким! - мани куьтягь хьанмазни Саида, Мегьамедан гъил кьуна, кIвачел къарагъна, мугьманар ацукьнавай суфрадин агъа кьилиз фена, макьам гьеле башламишдалди гъилер хкажна кьуьл
ийиз эгечIна...
Зун бахдин патав фида, лугьуз, кьаз тежез акурди, Тавата сенфиз вичин патав тухвай Абид пакамаз цIийи бахдин патав галаз
хтана. Хкведай рекье Абида эме суалрин
хура тунвай:
- Эме, чи бах мад санизни хъфидачни?
- Ваъ, я чан хва, ам гила хтанвайди гьиниз хъфида? - Таватан рикIел Имаята хъфидайла вичин гарданда гьатна, вилерилай
тIуб-тIуб накъвар физ, авур агьузар хтана:
“Вучда, чан вах Тават, белки, Рагьманаз
регьим къвен, белки, и кьве баладин язухдай
кьванни зун хутахиз къведа жеди. Чан Тават,
заз вун зи хайи вах кьван кIан я. Ваз тавакъу
я, и аялриз жувал гьалтайла, чан-рикI ая. Тахай дидедин гъиле гьатайтIа, абурун язух я!”.
КIвализ гьахьайла, тахай дидеди чанрикI авуна, кьве ширинни гайила, Абид лап
цавук хкIуна. Адаз, бахдин къвалак ккIана
кIваляй санизни экъечIиз кIанзавачир. Хануман рикIини цIухрухарзавай. Абид вичихъ
икьван сихдиз агатун акурла, адан вилеризни кьеж акъатнавай. Мумкин тир, адан рикIел кьве хуьре, кьве кIвале, вичихъай къакъатна амай кьве велед хтанваз хьун...
...Ханум цIерид йис жедалди Сунадин
авай са гададиз мехъерарна тухванай. Жегьилрин кIанивилихъ кьадар авачир. Эвленмиш хьайи пуд вацралай Ягъия армиядиз
тухвана, зур йисалай ам гьал лап пис яз
госпиталда ава лагьай тел хтана. Хуьряй
телдал фейи мукьва-кьилияр адан мейит
гваз хтана. Гьа и йифиз Ханумаз муьжуьд
вацра авай аял хьана. Аялдал бубадин
тIвар, Ягьия, эцигна...
Ханума накъвар гзаф вегьенатIани, кьуд
йисан къене чIулав либас экуь рангадиз элкъвена. Жегьил дишегьлидин суракьдиз
къвез-хъфизвайбурни тIимил тушир.
- Чан алайди яшамиш хьана кIанда. Вун
жегьил дишегьли я, чан свас, зи хтул за
хуьда. Ам зи хцин иви я, зи вилериз аквазмай са экв я. Ам зав туна, вуна жуваз цIийи
чкадал цIийи муг кутур, - лагьана Сунади
Ханумаз бубадин кIвализ хъфидай ихтияр
гана. Са йисни арадай фенач, Ханум маса
хизандиз кьисмет хьана. Анани ам динж
хьанач. Пуд йисалай, дидедин патав секин
хьана ацукьнавай Ханум гила и кIвализ кьисмет хьана. “Яраб зи Ягьия гьикI аватIа? Зи
Мирзедиз тахай диде килигзаватIа?!” - Абид
акурла, Хануман рикIел вичин хайибур хтана. Ада накъварив ацIанвай вилер, масабруз такурай, лагьана, гьалт хьана, вичиз агъзур суал гуз гьазур хьанвай Абид хурухъ
кьуна, ам теменрив ацIурна...
Са гьафтедилай бах хтунал шадвалзавай Абидан гуьгьуьлар дегиш хьанвайди ва
кIвализ хтайлани са гафни лугьун тийиз, вичиз са къерехдихъай пис-пис тамашзавайди Ханума кьатIанвай. Нянихъ хтайлани ам
бахдихъ галаз са келимани раханач, я фуни
тIуьнач. Хъел квайди чинин чIурувили лугьузвай. Ам столдин кIане, ацукьай чкадал
ахварал фена. Адан акьал хьанвай вилерин
кIаник накъвари кьве гел тунвай. Рак ачухна,
кIвализ Рагьман хтана. Адан чина шадвилин
гьевес авайди Ханума гьасятда кьатIана.
“Ички хъванва”, - фикирна ада.
- Саламалейкум, зи багьа инсан! - лагьана, ам, гъилер ахъайна, паб къужахламишиз фена.
- Алейкумсалам! - Ханума адан хура кьве
гъилни акIурна, кьили Абид авай пад къалурна. - Чидач ни вуч лагьанватIа, захъай
хъелнавай къайдада, гьич фуни тIуьн тавуна, ацукьай чкадал ахварал фенва. Абида
садлагьана вилер ахъайна, кьил хкажна,
кIвалин юкьвал акъвазна куш-кушдин ванцел рахазвай дахдизни бахдиз тамашна.
- Ваз ксудай цIийи къайда чир хьанвани,
хва? - Рагьман хцин къаншарда ацукьна. Вуна дахдиз гъил ядачни?
Абида сифте вилер тIушунна, ахпа, дахдин яргъи авунвай гъил кьун тавуна, шехьиз кIанзавай къайдада пIуз кIватIна, вегьена
кьве гъилини дахдин гардан чIугуна кьуна.
- ГьикI хьана, дахдин пагьливан, ви кефияр авачни? Вал ифин алаз аквазвач. Вуч
хьана? - Рагьмана адан пелел гъил эцигна,
ахпа аялдин вилерилай авахьзавай накъвар
гъилин далудалди михьна. Абид са вуч ятIани лугьуз кIанзавай къайдада, сифте дахдиз, ахпа, са гафни акъат тийиз бубадизни
хциз тамашзавай Ханумаз килигна.
- Лагь дахдиз ви кефи ни ханатIа, вун гатай
кас-мас авани? За абурун дуван аквада, - лагьана Рагьман кIвачел къарагъна, патав гвай
стулдал ацукьна, хва вичин патав чIугуна.
- Дах... Зун..., зун..., им зи бах тушни? хабар кьуна Абида, Ханум авай пад гъили
къалурна. Рагьман са легьзеда фикирлу
хьана, са гафни акъат тийиз, къарсур хьанвай Ханумаз тамашна...

Сардар АБИЛ
Лезги газет