Етим Эминан “Яр” (“Мийир тIун икI, ваз минет я, дад-бидад...”) шиир шаирдин къелемдикай хкатай лап багьа къашарикай сад я. Шаирди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара, яни вич инсанрин арада амачирла, азарди акIажарнаваз месел алайла, кхьенвай и шиирди Эмина рекьидалди шаирвилин везифадиз вафалувал авурди, вич халисан шаир яз тухвайди къалурзава. Шиирда гьакьван гзаф сирерни гьатнава. И шиир, дает яз, Эминан ктабар туькIуьрай вири ксари муьгьуббатдин чIаларин жергедик кутазва ва гьа идалди эсердиз ганвай баянар акьалтI жезва. Шаирдин ктабар туькIуьрай са касдини и шиирдиз артухан са баян-затIни ганвач. И карди шиир Эмина ашкъидикай кхьенвай амай чIаларилай са акьван тафатлуди туширди яз кьабулайди къалурзава. Чи фикирдалди, и чIал дерин ва акьалтIай баянар гуниз лайихлу эсер я. Баянар галачиз адан гъавурда кIелзавайбур тамамдиз, шаирди вичи вилив хвейи тегьерда акьун тийидайдал шак алач. ЦIусад гьижа (слог) аваз кхьенвай и эсердин гьар са цIарцIе цезура ва я цезураяр (ял акъадарун) гьи чкадал эцигайтIа, везин-ритм дуьзди, тIебииди ийидатIа лугьуз, шаклувал арадал къвезва. Эмина вичи гьикI кIелзавайтIа, къе чавай лугьуз жедач. И шиирдизни, адан са бязи маса шиирриз хьиз, цезура цIарцIе гьар са кьуд лагьай ва я ругуд лагьай гьижадилай гуьгъуьниз эцигна кIелиз хьунин мумкинвал хас я. Сад лагьай жуьреда къачуртIа, шиирдин гзаф чкаяр “хазва”, рефрен яз къвезвай “ийимир, яр” гафарин чкадал “имир, яр” хъувунин лазимвал жезва, са бязи кIватIалра гьакI авунни авунва. И дегишвили бендерин эхиримжи цIарара маса гафар ва я гьижаяр хтуниз мажбурзава. Чи фикир кьвед лагьай жуьредиз, яни цезура ругуд лагьай гьижадилай гуьгъуьна эцигнаваз кIелуниз мукьва я.
Ша чна и шиир садра кIел хъийин:
Мийир тIун, ваз минет, чара, дад-бидад,
Зи рикI сефил я, мад дар ийимир, яр.
На зи гъамни хифет, даим кьаз инад,
Зи далудал залан пар ийимир, яр.
Дуьнья сад хьиз фидай гьа югъни йиф я,
Бедгьавая уьмуьр икI фин гьайиф я.
Зи гьал сефил я хьи, рикIни зайиф я,
Зи кайи рикI мадни тIар ийимир, яр.
Зун - дертэгьли, вунни дава-дарман я,
Ви хуш дидар акун зи эрзиман я.
Зун ваз хаталу я - даим аман я,
Хата гуьзет тавур кар ийимир, яр.
Зи дердинин тIебиб ава кIевера,
Вун я хьи, мад алач масад чилерал,
Килиг тийиз туна вуна чуьллера,
Межнун хьиз зун икI бизар ийимир, яр.
Аквазва зи чандин ваз сефилвилер,
Дар ийимир икьван заз цавар-чилер,
Гьам чи арадавай, мад жери сирер
Алемриз вуна ашкар ийимир, яр.
Етим Эминан гъам-хифет пара я,
Аман, минет, вуна заз са чарая.
Зун ваз хаталу я, уьзуькъара я,
Халкьариз мад агьузар ийимир, яр.
Чаз исятда важиблуди шиирдин манаметлеб, квелди ам шаирдин муьгьуьббатдин амай шииррилай тафаватлу ятIа веревирд авун я. “Яр” шиир суфизмдин къайдайрал амал авуна кхьенва. Инал рикIел хкин хьи, РагъэкъечIдай патан шииратдиз юкьван асирра суфизмди зурбадаказ таъсир авунай. Суфийри дуьньяда авай чан алай кьван гьар са затI Аллагьдин гьакъикъи шикил яз гьисабзавай. Чпи кьабулнавай къайдайриз имандаллайбур мукьва авун патал, абур чпин гъавурда акьун патал суфийри чпин “чIал”, чпин яржар-лишанар яратмишнавай. Суфийрин къайдайрал амал авуна кхьенвай шиирра ахьтин лишанлу гафарихъ шумудни са мана хьун лазим тир. И карди, санлай къачурла, шиирдин манани са шумуд жуьреда дегишарзавай. Ишарайрин чIалакай менфят къачуна, шаирри чпивай ачухдиз лугьуз тежезвай маса фикирарни къаб алаз лугьузвай. Вири суфийрин кьилин макьсадни Аллагьдиз мукьва хьун, Адахъ галаз сад хьун, Адак акахьун тир. Гьавиляй РагъэкъечIдай патан шииратда (иллаки гъезелдин кIалубда аваз кхьенвай чIалара) Аллагьдал хейлин цIийи тIварар акьалтна: “Дуст”, “Чирагъ”, “Чехир цазвайди” ва иллаки “Яр”...
Вичин муьгьуьббатдин гъезелра кьве мана туналди, яни гьа са чIала кьве адресатдихъ - кIани ярдихъ ва Аллагьдихъ элкъвена рахуналди иллаки чIехи шаир Гьафизан шиирар тафаватлу жезва. Лезги шииратда ихьтин лишанлувал Ялцугъ Эминан ашкъидин чIаларизни хас яз аквазва.
Гьа икI Етим Эминан “Яр” гьа ихьтин “кьве манадикай” ибарат хьанвай шиир я. Ам гьа са вахтунда кIани ярдиз, шаирдин уьмуьрдин юлдаш Туьквезбаназ ва гьамни Аллагьдиз ийизвай дуьаяр, шаздаяр я.
Шаирдихъ муьгьуьббатдикай кхьенвай чIалар гзаф ава, амма абуруз “Яр” шиирдихъ авай суфийрин шииратдиз хас кьетIенвилер авач. А чIалара шаирди тайин дишегьлидиз ийизвай майилар, адан гуьзелвили, ажайиб къилихри юзурзавай къизгъин гьиссерни гьевесар къалурзава. Бязи эминоведри жуьреба-жуьре тIварар алай дишегьлийриз ва я тIварар такьунвай гуьзелриз бахшнавай чIаларни гьакъикъи са касдиз, са “таватдиз”, са “назанидиз”, са “эфриздиз” кхьенвайбур яз гьисабзава. И гафари-тIварари гьарда кьилди мана гузва. “Тават” “гуьзел” я, “назани” “наз гудайди”, “эфриз” “куькIуьрзавайди, экуь ийизвайди” я. Амай тIварарихъни гьахьтин гуьрчег манаяр ава. ИкI, малум тирвал, шаирди гъуьлуьк квай Туьквезбанал фитнедин-тегьнедин хъен татун патал ийизвай. И фикир дуьзди тирдал шак алач, вучиз лагьайтIа дишегьлидин гьар са тIварцIи са иер лишан къалурзава. Эмина, са тIварцIикай ва адан манадикай менфят къачуналди, вичин халисан, рикIе гьамишалугъ яз чка кьунвай са ярдин тариф ийизва, адан къилихрин хъсанвал ва кьетIенвал ачухарзава. Ихьтин шиирра Эминаз “кьвед лагьай мана” тунин, къаб алаз лугьунин лазимвал амукьзавачир. Вичин ярдиз маса тIвар гун - гьа им ада къаб алаз лугьун хьана куьтягь жезвай. Амма “Яр” шиирда Эмина “кьве манадин” къайда кардик кутунихъ, аквар гьалда, дерин себебар авай.
Лугьун лазим я хьи, уьмуьрдин эхиримжи йисара шаирдин руьгьда чIехи дегишвилер кьиле фенвай. Дуьньядикай, уьмуьрдикай, инсанрикай, дустарикай ада виликдай авур фикирар, адан кьатIунар саки михьиз дегиш хьанвай. Ам руьгьдалди “чIехи” хьанвай, и жигьетдай адан дережаяр мадни вини кIарариз акъатнавай. Яшайишдин ва кьисметдин четин уламрай акъатнавай вичинни Туьквезбанан муьгьуьббатдикай, виликрай хьиз, чилин муьгьуьббатдиз хас рангаралди кхьинин лазимвал шаирдиз амачир. Гагь ракъинив, гагь вацравни гъетерив, гагьни малаикрив гекъигай Туьквезбан шаир патал, ажал атана вичин япув акъвазнавайла, Аллагьдин дережадиз акъатнавай жеди. Гьар гьикI ятIани, азардиз дарман амачир береда “бедгьавая уьмуьр” алатна физвай Эминаз вичи вилив хуьзвай куьмек, сабур ва теселли гьа и кьве “чешмедай” къвезвайди чизвай. Гьавиляй ам абурухъ кьведахъ галазни рахазва. Шиирдин гьар са цIарцIи гьа икI тирди къалурзава. ЧIалахъ тежедайбурувай “яр” гафунин чкадал “Аллагь” эцигна кIелайтIа жеда. Бязи цIарариз талукь яз суаларни кватун мумкин я, яни абурай Аллагьдихъ элкъвена рахун аквазвач.
Месела, къачун и бейт:
Зун ваз хаталу я, - даим аман я,
Хата гуьзет тавур кар ийимир, яр.
Дарман авачир, жерягьрин кьил акъат тавунвай азарди ажалдин вилик вегьенвай Эминаз вичик квай уьзуьр къвалав гвайбурук, иллаки вичихъ датIана гелкъвезвай Туьквезбанак акатиз кIичезвай жеди. Гьавиляй ада, мукъаят хьухь лугьуз, вичин уьмуьрдин юлдашдиз минетзава. Им тIебии кар я. Эхиримжи бейтинани гьа ихьтин фикир тикрар жезва:
Зун ваз хаталу я, уьзуькъара я,
Халкьариз мад агьузар ийимир, яр.
Эмина вич ихьтин гьалда хьунай вич тахсирлу ийизва, вичин чин Туьквезбанан вилик чIулав хьанвайди лугьузва. И кьве мисалдайни шаирдин бедендин азиятрилайни тIалрилай руьгьдин азабар шумудни садра къати тирди аквазва. Бес абур квелди Аллагьдихъ галаз алакъалу я? Ажалдин месел алай шаирдикай Аллагьдиз вуч хаталувал хьун мумкин я? Лугьун герек я хьи, ибур шиирдин лап важиблу чкаяр я. Уьмуьрдикай икрагь хьанвай шаирдиз вичин сабур квадариз, асивилиз кьил ягъиз, иман зай ийиз кичIезва. Гьа кардай адаз вичикай Аллагьдиз авай хаталувал аквазва.
Мад са бейт къачун:
Килиг тийиз туна вуна чуьллера,
Межнун хьиз зун икI бизар ийимир, яр.
Инал гила къарши суал кватун мумкин я: и гафар Туьквезбанахъ галаз квелди алакъалу я, Эминаз азабар гузвайди, адан кьадаркьисмет кхьенвайди Аллагь яз хьайила? Инал ихтилат Аллагьди “килиг тийиз” “чуьллера” тунвай шаир жерягьрин суракьда хьуникай, ам абурухъ къекъвез хьуникай физва. Туьквезбаназ и гафар талукь хьунин месэладихъ галаз шаирдин уьмуьрда хьайи тайин са вакъиа алакъалу хьун мумкин я. А вакъиани азардиз дарман тачагъзавай Эмин Дербентдин азарханадиз финиф яз гьисабиз жеда. Сагъ хъхьунихъ са умудни амачир шаирдиз аниз физ кIан хьаначир жеди. Ам къадим шегьердин азарханадиз ракъурунал Туьквезбан кIевиз акъвазун мумкин я. Са шумуд юкъуз, арабада къаткана, Дербентдин рехъ атIун залан азардик квай кас патал регьят месэла тушир. И рекье шаирди вич чуьллера гьатнавай Межнун хьиз, акьулни чандин къуватар квахьнавай кас хьиз гьисс авун тIебии кар я. Муькуь патахъай, рикIел хкин: вичел Межнун (яни дили-дивана хьанвайди) тIвар акьалтай, къизгъин муьгьуьббатди чуьллериз акъудай Имрул Къайс лугьудай кас шаир тир. Инал Эминаз вич патал Межнун неинки са шииратдин ярж яз, гьакIни вичиз барабар, гьакъикъи инсан язни аквазва. Лейлидин тIвар шиирда авачтIани, ам шаирдин рикIе ава, а тIвар ада Туьквезбаназ ярашугъ ийизва. Лейли Межнуназ кьисмет хьаначир. Амма Эминаз Туьквезбан кьисмет хьанайтIани, Межнунан кьисмет рикIел хкуналди, шаирди вичин азарди вични Туьквезбан сад-садаз кьисмет тахьайди хьиз авунва лугьузва. И макъамди шиирдин и тайин бейт генани гзаф деринарзава. Инал чун рахай бейтинин вилик квай кьве цIарни кIел хъийин:
Зи дердинин тIебиб ава кIевера,
Вун я хьи, мад алач масад чилерал.
И бейтинин сифте цIарцIяй шаирдиз са дарманни амачирди тайин я. Чилерал шаирдиз амайди анжах са Туьквезбанни Аллагь я. Шаирдиз вичиз амай куьруь уьмуьрда абурухъ галаз чара жез кIанзавач. Вичиз жедай чара гьа и кьведавай кIанзава. Вичин вири сирер, хиялар, кьилиз тефей эрзиманар, кумай умудар гьа кьве адресатдал ихтибарзава, абур чара ксариз чир хьана кIанзавач:
Гьам чи арадавай, мад жери сирер
Алемриз вуна ашкар ийимир, яр.
Шаирдиз вичин “сирерин” гъавурда мад садни акьан тийидайди тайин хьанва, адаз дуьнья ва инсанар капаллайбур хьиз аквазва. А “сирер”, мумкин я, Эмина вичин эхиримжи шиирар яз гьисабзавай. Шиир акьалтIарзавай цIарни кьве жуьреда гъавурда акьаз жериди я:
Халкьариз мад агьузар ийимир, яр.
Туьквезбаназ и гафар талукь макъамда баянар лазим жезвач. Эминаз вичин юлдашди масадаз шел-хвална кIанзавач, и карди шаирдин рикI генани гзаф тIарзава. И цIарцIевай гафар Аллагьдихъ элкъуьрнавай макъамда шаирди вичиз ганвай кьван дердер, хажалатар, тIалар инсанриз гумир лугьуз, Халикьдиз минетзава. Ида шаирдин чIехи, регьимлу руьгьдин ва рикIин гьакъиндай шагьидвалзава. Са гафуналди, “Яр” шиир лезги эдебиятда суфийрин шииратдин са багьа ивир я. И карди Етим Эмин РагъэкъечIдай патан шииратдин деринар лап хъсандиз чизвай чIехи устад хьайидакай лугьузва. Ихьтин чIал адан яратмишунра тек сад вучиз хьанатIа, лугьуз жедач. Белки, шаирдихъ ахьтин шииррин гъавурда кIелдайбур акьун тавунин гиман авайтIа?
Арбен КЪАРДАШ
Лезги газет
Добавить комментарий