Рекьерин къейдер

Сифте кIвал ва сурар

Агъа Макьар куьч хьайила, ЦIийи Макьарал сифте кьве мертебадин, къавуз сахси (шифер) янавай кIвал эцигайди буба Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи Мегьамедов Мегьамед я. Ада рикIел хкизвайвал, 1959йисан зулухъай, къавуз руг гудай мел авайла, ам Дербентдиз фена, недай-хъвадай шейэр гваз хуьруьз хтана, автобусдай эвичIдайла, са папа лагьаналдай: “Я кьей вахар, куьн атIа кIвалериз килиг, къавуз сахсини ягъ хъийизва, яраб ам гьихьтин купец ятIа?”
- Абур зи кIвалер я, чан вах, зун купец туш, колхозчи я, - лагьайла, кесиб дишегьлиди, регъуь хьана, вичин кьилихъ галай шалуналди чин кIевирналдай.
Мегьамеда хуьре сифте ачухай алакъадин отделенидин начальниквиле саки 40 йисуз намуслувилелди кIвалахна. Къенин юкъузни адан тIвар, са вахтара ада къуллугъ авур ДаркIушрин, Эминхуьруьн жемятрини гьуьрметдивди кьазва.
ЦIийи хуьре сифте сурни адан диде Жариятаз кьисмет хьанай. Мегьамеда ихтилат авурвал, диде йикъа са сеферда гьа сурар кутунвай чкадал физ хкведалдай. Са сеферда ада хцизни вичихъ галаз атун теклифнай.
- Ингье, чан хва, - лагьаналдай ада Мегьамедаз, - рагьметдиз фейила зун гьа инал кучуд. Килиг, кIандатIа жувни зи къвалав ярх хьухь, инлай Шалбуз дагъни, Кетин кьилни, чи хайи дереярни аквазва.
Мегьамедан диде 1960-йисуз рагьметдиз фенай ва са йисалай - бадени. Дидени руш санал кучуднава, гьа икI цIийи сурарни арадал атана…

Мердалидин тIуб

Са сеферда заз зи архивдай са шикил жагъана. Ам ягъайди чи дуст Тажидин Мегьамедов тир. Шикилдиз тамашзава зун. Ана зи къвалав акъвазнавай спелар авай ва кап язавай гада вуж, гьинай ятIа чир жезвач. Шикил ягъай чкани рикIел хквезвач...
КIвализ Тажидин мугьман хьайила шикил за адазни къалурна.
- Шикил гьина ягъайди, а спелчи вуж ятIа, зазни чидач, чан Шабатов, - лагьана ада, амма и тIуб Мердалидинди я.
Дугъриданни, кьуьл ийидайла, Мердалиди тупIар цава кьада. Адавай зазни и амал чир хьана. “Ирид лагьай мертебадай” ктабдин жилдинал алай тупIар цава аваз кьуьлзавайбурни чун кьвед я. АкI хьайила, Тажидин гьахъ тир…

Гьахьтин кас я Мусаиб!

Агьмедов Мусаиб ЦIийи Макьарин хуьряй я. Ам 1950-йисуз Кьурагь райондин Агъа Макьарин хуьре дидедиз хьана. Орджоникидзе шегьерда хуьруьн майишатдин институт куьтягьнавай ада агрономвилин пеше къачуна. Ахпа Ростовдин областда, “Зардиянский” совхозда агроном, старший агроном, парткомдин секретарь, совхоздин директор, КПСС-дин Сулейман-Стальский райкомдин I-секретарь, райондин администрациядин кьил яз кIвалахна. Алай вахтунда райондин администрациядин кьилин 1-заместитель я.
Ам дамах гвачир, милли культурадиз кьетIен фикир гузвай ксарикай сад я. Ада “Лезги газетдиз”, Лезги театрдиз гьамиша амадагвал
ийизвайди я. Адан кIвалах авунин низам ихьтинди я: жувалай хъсанвал ийиз алакь тавуртIани, писвални ийимир. Жедай, алакьдай кIвалах пакадал вегьин тавуна туькIуьра. Жуван патав са дерди аваз, жувак умуд кутуна атай инсан разивилелди рекье хтур. Куьрелди, адаз “ваъ” чидач. Гьахьтин кас я Мусаиб!

Мировой человек

Са юкъуз Сайдумова заз лагьана: “Шабатов, чун кьвед, дуст кас, Аллагьди гайитIа, пака Низами Бутаеван патав фена кIанда. За адаз ийидай арза ава. Жува машиндин ял ахъайнавай чархни хъия, ялни ягъа. Геж тавуна, пакамахъ сятдин муьжуьдаз чун Кьасумхуьрел жедайвал, ша. Чун Кьасумхуьрел агакьайла сятдин 8 хьанвачир. Низами администрациядин дараматдин гьаятдавай цуьквериз, кул-кусриз килигиз, абурухъ гелкъвезвай касдихъ галаз рахазвай. Чун акурла ада, шад хьана, “Абдулкъадир халу, ша тIун, дерди-бала вуч я?” лагьана. Ахпа ам чи къаншардиз атана, гъилер кьуна. Хваш-беш авурдалай кьулухъ Сайдумов захъ элкъвена: “Лагь, я Шабатов!”
- Адаз хъвадай яд авач, Низами Ниязович, - рахана зун, - адавай лугьуз жезвач.
- ГьикI яд авач, гъаначирни бес ваз яд? жузун хъувуна ада ва, чи жаваб гуьзлемиш тавуна, давамарна. - Куьн ахлад, ядни квез, Абдулкъадир дайи, гъида.
Райцентрада чун са тIимил эглеш хьана ва ахпа за ам хуьруьз хутахна. КилигайтIа, яд тухудай пешекарар Сайдумован гьаятда авай ва абуруз амайди куьчедал гъанвай шланг кIвале авай крандихъ галкIурун тир.
- Молодец-е, - лагьана Сайдумова устIарар акурла. - Яни Низами мировой человек, Шабатов?!
Гьа йикъара Низамидиз “Мировой человек” лагьай гьуьрметдин тIвар ганай. Зи дустунин шадвилихъ кьадар авачир. А чIаван гуьгьуьл ачух халкьдин артистдин къамат къени зи вилерикай карагзама.

Итим я Мусафенди

Зун Майрудинан кIвале са мярекатдик квай. Иниз вичин хва Насиран машинда аваз Абдулкъадир Сайдумовни акъатна. Ада заз айгьамдалди “Им аку, вун зун галачиз гьиниз фейиди я? За вунни къе зун физвай чкадиз тухудач”, лагьана. Ахпа ам вичин саягъда пIузаррикай хъуьрена. Са арадилай ада япал кIуф эцигна, “Вун къведани?” хабар кьуна.
Мегер заз “ваъ” лугьудай ихтияр авай жал? Я туш, итимдиз, гьиниз ва вучиз физвайди я лагьана, хабар кьун кутугнавани? Зани разивал гана. Са шумуд декьикьадилай ада межлисда авай юлдашривай багъишламишун тIалабна ва чун рекье гьатна. Ада заз лагьана: “Вуна, Шабатов, жуван машин чи машиндин гуьгъуьна аваз гьала”. Чун АрхитIай дуьз ДаркIушрал хтана. Машинар абурун кIвалерин вилик акъвазарна. Чун хтайдакай Якъутаз (уьмуьрдин юлдаш Ш.Ш.) хабар гана. Гила ада заз вичин сир ачухна:
- Яда, Шабатов, - лагьана ада, - къе чи дуст Мусафенди хайи югъ я, аниз тефена жедач. ГьакI хьайила, чун кьведни адал са кьил чIугваз, мубарак ийиз фида. Ам, асул гьисабдай, мешебегийрикай я, адан рикI тIебиатдал, тамун гьайванрал, къушарал гзаф алайди я.
За, дуст-кас, зи дустуниз, завай абурухъ гелкъвезни жезмач, захъ амай ругуд сурсул тухуда, къуй гьар пакамахъ кIвалахдал фидайла ам абурун ширин авазри рекье турай. Фена чун кьведни. Гьайиф хьи, чи дуст кIвале авачир, ам юлдашар галаз дачадиз фенвай. Адан уьмуьрдин юлдашди чун атайдакай хабардар ийидайла, Абдулкъадира лагьана: “Герек авач, ам кIвал гваз фенвач кьван”. ИкI, чна адан сагълугъдай 50 граммар яна. Гуьгъуьнин сеферда Мусафенди чал дуьшуьш хьайила ада чаз туьнбуьгь авунин жуьреда, рикIик шадвилин гьиссер кваз, лагьана: “Агь, якъадашар, куьне зун шадарни авуна, пашманарни. ЯтIани, шадвилихъ кьадар авачир, ада басрух гайила пашманвал аквадай чкайрани амукьнач”. Сагърай Мусафенди Велимурадов. Ада, гьикьван вичиз вахт авачиз хьайитIани, яратмишунардай интеллигенциядин векилрин гъил кьадай, гьал-агьвал хабар кьадай вахт жагъурда. Гьавиляй рагьметлу Сайдумова лугьудай: “Итим я Мусафенди, итим”. Ихьтин келимади зи рикIел хейлин фикирар-цIарар гъана: Зи кIвалин рак квез гьамиша ачух я, Авай гьазур фуни къафун гъида квез. Зун мутIлакь туш, и карни квез якъин я, Шарвилидин рикI авайди чида квез. Нин рикI халкьдихъ, хайи чилихъ куда, ам абурун дердерни, гъамарни гваз агъа дуьньядиз фида. Заз ахьтин инсанар вишералди чида. Заз зунни аквазва. Абурун руфуна я тухдалди фу жедач, я абурун чандал са багьа партал. Амма гзаф къатариз абур аждагьанар хьизни аквада. Гьарда вичин багъдай хабар гузва эхир. Ахпа, амачирла, ваз гьуьрметарни, хатурар ийиз, вун хъсан кас тир лугьуз, ви язухарни чIугвада, гьайифарни. Зун амачирла захъ са касдини гьайифни чIугвамир, я зи язухни къвемир, ийидай хатур-гьуьрмет, зун генани экв куькIвена куьн патал кана кIанзаватIа, чан аламаз ая! Зи тIварцIихъ лугьузвай хуш келимаяр, зак квай тахсирар къе амаз, зал чан аламаз лагь!

Нажах цIай я

Чи редакциядин коллектив Самурдин тIебиатдихъ галаз мукьувай таниш хьун патал атанвай. Самурдиз агакьдалди чна чи виликан хсуси корреспондент, алай вахтунда Кучунрин МУСП-дин председатель Юсуф Айвазовал кьил чIугун кьетIна. Адан багъда шишер ягъун патал як гьазурна, цIай хъувуна. Са арадилай хтай Юсуфа лагьана: “Я гадаяр, ихьтин цIал шишер ягъиз жедани, квез кIарасар вучиз гьайиф къвезва?”
- КIарасар ава, - лагьана Мердали Жалилова, - абур хадай нажах жагъанач.
- Я хизан сагъ хьайи кас, - хълагьна Юсуф Айвазова, - цIалай хъсан нажах авани? Гьи чкадилай хана кIанзаватIа, ам цIал эциг, кIарас гьасятда кьатI жеда. Дугъриданни, ахпа къула халисан шишер ядай цIай хьанай.

Бубадин кIваляй хьиз…

Билбилхуьре чун и хуьруьн юкьван школадин директор Мурад Саидова, адан уьмуьрдин юлдаш Эминади ва абурун хизанди лап чпин багърияр хьиз кьабулна, кьве юкъуз чи къуллугъда акъвазна. Мурад чи бажарагълу шаир Алирза Саидован езне я. Абурун чIехи руша - Жасминади чи “Лезги газетдин” редакцияда кIвалахзава. Вичин пешедин рекьяй инанмишвилелди камар къачузва.
Зун абурун хизанда авай гьуьрмет-берекатди гзаф рази авуна. Мугьманар кIани халис лезгияр тирдахъ кIевелай инанмиш хьана. Чун абуру, бубадин кIвалелай хъфизвайбур хьиз, рекье хтунай, гьатта пишкешарни ганай… “Вирибуруз шад югъ я” И сеферда Шарвилидин суварик иштиракиз Ахцегьиз фин заз Дербентдин автостанциядин начальник Навои Бутаевахъ галаз кьисмет хьана. Мискискарин булахрал агакьайла, “Газелда” авайбур ял акъадриз эвичIна. Булахдин агъа патал кафе ала, вилик кьур ква, кьурукни - пластикадин столни стулар.
- Гъваш, гадаяр, - буйругъ гана Навоиди, - ана авай чанта, гьарда са сивелай элягъа.
Кафеда кIвалахзавай рушавай ада кьелни къачуна. Машинда акьах хъийидалди ам кафедин къенез фена, ахпа “чухсагъул, чан вах”, лагьана, ада 100 манат авай гъил яргъи авуна. Рушан сивик хъвер акатна. Къецел экъечIайла, завай лугьун хьана: “Пул гайила а рушаз гьикьван шад хьанвай?”
- Къе вирибуруз шад югъ я, юлдаш Шабатов, - лагьана, Навои заз милиз хъуьренай. Чахъ галай вирибуру са сивяй хьиз, “язва, валлагь, язва” гафар тикрар авурла, за жувакди фикирна: “Яраб гьикьван гуьзел жедатIа и тIебиат, эгер дуьньядал алай вири инсанар вири девирра шад хьанайтIа?!”

Шагьабудин ШАБАТОВ
Лезги газет