Акьалтзавай несилрин фикир дидед чIал хуьнин ва адан майданар генани гегьеншарунин кардал желб авун патал мектебра лезги чIалан тарсар гузвай муаллимрин хиве еке ва жавабдар везифаяр ава. Заз мектебра дидед чIалан вири месэлайрал гуьзчивалзавай чIалан махсус институтрин векилрин фикир кIевелай са кардал желб ийиз кIанзава.
Сифте нубатда махсус учебный заведенийра гьазурзавай муаллимар хъсан чирвал авай пешекарар хьун лазим я. Вучиз и месэла чна кьетIендаказ къейд ийизва? Себеб ам я хьи, гьатта лезги чIалахъ галаз гьич са жуьрединни алакъа авачир, лезги чIала шумуд гьарф аватIани течир “муаллимди” 9-10классра аялриз “чирвал” гузва. И кIвалах заз жуван вилералди лезги чIалан тарсар гунин кIвалах ахтармишиз фейила са шумуд мектебда акуна.
Кьвед лагьайди, чIехи классра кIелзавай аялри тарс бегьемвилелди тагузвай муаллимрилай наразивалзава. ЦIийи са вуч ятIани вичиз чин тийиз, классдиз физвай муаллимдиз аялри гьихьтин къимет гуда? Ихьтин татугай гьалариз рехъ гайитIа, чавай чи чIалан меэлаяр гележегда гьялиз жедани?
Алай вахтунда аялри мектебра менфят къачузвай лезги литературадин учебникра гьатнавай яратмишунар, зи фикирдалди, фад арадал гъанвайбур, гилан девирда абурун гъавурда са артух акьан тийирбур я. Яни гъавурда акьадайвал ганвач. Лап чIехи эсеррай къачунвай кIусарин манадин гъавурда неинки аялар, гьакI муаллимарни акьазвач. Инал чаз кьве мисал гъиз кIанзава. 9-10-классра чирзавай литературадин учебникда гьатнавай Агьед Агъаеван “Лезгияр”, “Пад хьайи рагъ”, Межид Гьажиеван “Им къван, имни терез”, Къурбан Акимован “Ракъинин муг” романрай, Ханбиче Хаметовадин “СтIал ва къван” поэмадай чIукар кIелайла, аялар, гьакI муаллимарни кIеве гьатзава. Абуруз чарасуз баянар гун герек я. Къенин кIелзавайди гъавурда акьадайвал. Хизгил Авшалумован “Чинаррин кIаник” повест–
дин, ана иштиракзавай игитрин тIварар дегиш хьанва.
Повестдай къачунвай чIукни ахьтинди я хьи, ам 10классдин аялар авай чкада кIелиз хьун мумкин туш. 6-класс патал акъуднавай “Лезги литературадин чирагъ” ктабда гьатнавай эсерар саки вири таржумаяр я. Бес чахъ, лезгийрихъ, таъсирлу, гъвечIи эсерар тIимил авани? Ваъ, гьелбетда, кIани кьадар ава. КIанзавайди абур аялрив агакьарна, абурукай менфят къачуз тун я.
Хизанра лезги чIалал рахунихъ, акьалтзавай несилар чи чIехи бубайрин девирра машгьур хьайи сеняткарвилерихъ галаз танишарунихъни кьетIен метлеб ава. И жигьетдай алатай асирдин юкьвара чапдай акъатай алим ва этнограф Сария Агъашириновадин “Лезгийрин материальный культура. XIX-XX асирар” монографиядикай халкьдин гегьенш къатари еке гьевесдивди менфят къачунай. Анай чаз алатай асирдин эвел кьилера саки вири лезги хуьрерин ацукьун-къарагъун, меденият ва са жерге маса хийирлу адетар ачухдаказ акуна. Амма, гьайиф жедай кар ам я хьи, и ктаб чаз гьич са библиотекадайни гьат хъийизмач, гьа гьисабдай яз “Лезгийрин антология” ктабни. Гена рагьметлу Саидов Тажидин муаллимди аялар дагъвийрин тарихдихъ ва адетрихъ галаз танишарун патал “Дагъустандин халкьарин тарих ва
культура” ктаб кхьена, чав агакьарна. Эхиримжи саки 10-12 йисан девирда 4,8,9,10,11-классрин аялрини муаллимри а ктабдикай менфят къачузва.
Къейд ийин хьи, хайи чIалал акъатзавай газетрихъни журналрихъ чIал хуьнин ва еримлу авунин жигьетдай еке метлеб ава. Амма “Самур”, “Кард”
журналра, районрин газетра чапзавай макъалайризни яратмишунриз бегьем фикир тагуз, кIелзавайдан гуьгьуьл дериндай хазва. Предложенияр дуьз туькIуьр тавун, гафара сан-гьисаб авачир кьван гъалатIар тун, пунктуациядин лишанрал ерли амал тавун адетдиз элкъвенва. Бес чна, муаллимри, ихьтин татугайвилериз рехъ гайитIа, чавай акьалтзавай несилдин фикир дидед чIал чирунал желб ийиз жедани?
Эхиримжи йисара чIалан месэлайриз талукь яз мукьвал-мукьвал тухузвай конференцийрин таъсирлувални кьетIендаказ къейд ийиз жеда. Эгер чна вирида сад хьана, гъил-гъиле кьуна кIвалахайтIа, чавай, гьич са шакни алачиз, дидед чIал хуьз, адан таъсирлувал хкажиз, Дагъустандин халкьарин чIаларин арада лезги чIалав лайихлу чка кьаз таз жеда.
Чун патал им еке ва куьтягь тежер девлет я.
Абдула СЕМЕДОВ,
Кьурагьрин 1-нумрадин юкьван мектебдин лезги чIалан муаллим
"Лезги газет"
Добавить комментарий