Машгьур Рычал цин дереда, чархарин кьилел куьгьне Фригърин хуьр алай. Винел пад рагар, кьвалар тиртIани, и хуьр алай чкадин кIаникай чилин са шумуд къатарай чIулав къизилдилай-нафтIадилайни багьа абуземзем цин булахар авахьзава. Адалай гъейри, и хуьруьн патав гвай мядендикай хкудай къванцин цIивинди дяведин ва гуьгъуьнин йисарани зегьметчийрин кIвалериз, гьукуматдин идарайриз, больницайризни школайриз чимивал ганай.
Ракъини хъуьтIуьзни гатуз хьиз чими ийизвай гуьнедал алай и хуьруьхъ магьсулар цадай гегьенш мулкар, мал-къара хуьдай уьруьшар авай.
Жемят лагьайтIа, гзаф жумарт, мукьва-кьилидал, ярар-дустарал рикI алай зегьметкеш халкь тир. Абурун арада кIвалахал, тIуьнал-хъунал, яшайишдал кьару
къагьриман гзаф машгьур рухваяр авай.
И сеферда чи ихтилат фригъвияр тир кьве стхадикай - Алижанакайни Гьемзежанакай - фида.
Абур кьведни еке буй-бухах авай, хкетрик квай хьтин пагьливанриз ухшар къагьриманар тир. Алижанни Гьемзежан датIана авуна кIанзавай кIвалахрикай, яшайишдикай, тIуьнрикайни хъунрикай рахадай. Абуру гьар сада йикъа акадин-тIарундин регъвер хьтин кьуд фу, са кьечина авай пурнияр квай некIед хапIа (давугъа), са куруна
авай иситIа недай. Винелайни жанг акъатнавай киредин гичинда авай къайи ядни хъвадай. КIвалахдикай и къудратлу лежберриз кичIе тушир. Мал-къарадиз алафар гьазурдайла, маргъухъанар яз, абуру гьар йикъа гьар сада са гектардай векь ядай.
Гвенар гуьдайла, абуру гьар сада зур гектардин ник мукалдалди гуьдай, цуьлерни харайра туна, кIвализ хкведай.
ИкI, Фригърин Фрунзедин тIварунихъ галай колхозда абур кIвенкIвечи стахановчияр тир. Вири хьиз, и жемятни ислягь зегьметдал машгъул тир.
Гьа икI вахтар къвез алатна...
Гитлеран вагьшийри чи Ватандал вегьейла, итимар дяведиз фейила, 50 йисалай алатнавай и лежберри-стхайри мадни артух кIвалахиз, оборона мягькемариз, женгера авай аскерриз суьрсет агакьариз, абурун балайриз фу гуз хьана…
Дяведин эхирмжи вахтар тир. Гьар са чка, хуьр-кIвал лап четин гьалдиз атанвай. Виринра дарвал, сефилвал, каш-мекь гьатнавай. Гьатта чуьллерай недай хъчарни жагъизмачир. Иллаки гатфар атайла, вири жуьредин суьрсетар куьтягь хьайила, каша гьатнавай инсанар, зулуз тарарилай аватзавай пешер хьиз, къирмиш жезвай. Хуьре амай вири фригъвийрин вил гуьнедал цанвай мухан никIел алай. Абуруз муха кьил авуна, адаз фад-фад хъипи ранг яна кIанзавай.
Алижанани Гьемзежана а муха садра кьил авурай, твар чна адав хьра кьаз тада лугьудай…
Эхирни, дарда гьатна, чара акьалтIнавай Алижан, кIвале амай-амачир бубадин аманат тир гимишдин къакъара авай гапурни адахъ галай гимишдин чIул гваз, Кьасумхуьруьн гьафте-базардиз фена. Ана бубадилай амай ядигаррихъ Алижаназ кьуд киле къуьлни вад фу гана. Киле (кьве кило), зирба, рипе а дар вахтара техил алцумун патал ишлемишзавай.
Гьебедин са хиле кьуд киле къуьл, муькуь хилени вад фу туна, гишила авай хизандихъ ялвариз, Алижана кIвализ гьерекатна. Куьгьне Векьелрин хуьруьн векьерай яна, ам кIвачин дар рекьерай хтана. Фригърин хуьруьн патав агакьайла, ПIирен бахчадай хъфизвай рекьин къерехда, гишила чукьван хьиз, агалтнавай адан стха Гьемзежан аквада.
Алижанан чандиз, хъуьтIуьн жанг хьиз, къайи гьекь акъатна, беден зурзана, дуьнья мичIи хьана. Ада гишила рекьизвай стха къужахламишна, ахпа ацукьарна, гьебедин хиляй акъудна, адав са фу вугана. Гьемзежаназ вичин гъиле дуьнья гьатай хьиз хьана. Фу тIуьр адан чандик регьятвал, руьгьдикни шадвал акатна. Адаз гьебеда мадни фар авайди акуна ва стхадиз килигна: “Чан стха, а зи кIвалер ваз хьуй, са фу хце ман”, - лагьана.
Алижана стхадин тIалабун, вилерал накъвар алаз, кьилиз акъудна, гьебеда амайбурукай мад са фу адан къудратлу гъилера туна. Кьве фу тIуьр лежбер кIвачел ахкьалтна ва абур хуьруьз хтана. Кьуд киле къуьлни сад хьиз пайна. Адакай чIахар авуна, хъчарал алахиз, гуьнедал алай муха кьил акъуддалди чараяр авуна.
Абур кьиникьикай къутармиш хьана. Гъалибвилин ракъиник кваз, “фу виридалайни вине я” лугьуз, геждалди яшамиш хьана.
А жумарт инсанар куьгьне Фригърин сурара фаракъат хьанва. Амма абурун кьегьал крарикайни факай риваят виш йисаралди амукьда.
Рамазан ВЕЛИБЕГОВ,
Хив райондин Цналрин хуьр. Тарихчи, писатель
"Лезги газет"
Добавить комментарий