Къарибова Репия Гуьнешан руш 1951 йисуз Баку шегьерда дидедиз хьана. Азербайджандин М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай чIаларин Академия куьтягьна. Бакуда муаллимвиле кIвалахзава. Миктебдин завуч, профсоюздин председатель, чIехи методист везифайра хьана.
Лезги чIалалди кхьинрал рикI алай Репия ханум “Марвар”дин активрикай сад я.
Ватанни канивал
Къаварилай къаваралди
Къавун чIера кIвал хьайи яр.
Гудач лагьай ван хьайила
РикIин къене тIал хьайи яр.
(Халкьдин манидай)
ЧIехи суван кукIушдал къадим са хуьр гьай хьанва. Адан кьуд патахъ кIвалер чкIанва. Яргъай тамаш авурла кIвалер сад – садахъ галкIанваз аквада. Айванрив гзаф дамах гваз, яргъи гуларивди къавар къуна акъвазнава. Къавар лагьайтIа, са бязибурун къав къуьншидин гьаят хьиз я. Мегъуьн тарцикай туькIуьрнавай гулар и цлалай а цлал вегьена, винелни верхерин хилер кIватIна, пара самар вегьена, накьвадив ацIурнавай къавар я. Марф къвадайла стIал – стIал кIвализ тIили къведа . ПипI пипIе тур шишел, вегьена кьилел, катда диде къавал верхидин кул гваз, туькIвенар накьвадив ацIуриз, марфадин тIили акъвазариз.
КIвалер сад-садахъ галаз галкIанвайди я лугьуз, пара кIвалерин дакIарар къава ава. Са керкил тIуькIвендин винел шуьше эцигна - имани дакIар хьана. Сувар хьайила аялри ихьтин дакIардай епиник галкIурна чпин чанта вегьиз, къаварал экъечIна: “Куьлуь-луь-луь, Куьлуь-луь-льу. Гайдан кIвале са цел ниси, тагайдан кIвале кьурай писи”- лугьуз чпиз суварин паяр кIватIда. Сувардилай вилик къавун чIерерив дамах гутаз, абур асунар ийиз, са алатнавай чкани тадачир. Хуьре мехъер хьайила къаварив вуч дамах жеда! АлукIна иер пекер акъвазда жигьилрин кIапIал са къавал, рушарни маса къавал. ЧIехибурни къуна аялар кIулал къавал акъвазда – виридаз чкаяр жедай ихьтин къаварал.
Хуьруьн къене тек яз акъвазнавайди са Рустаман кIвал я. КIвалин дамахдив рахун галач. Къаварни, дакIарарни, айванар – вирида пара тIарам яз хуьруьз тамашзава.
- И кIвал нинди я? - лагьана хабар къуртIа
- Рустаманди я, - ван къведа.
-Там нинди я?
- Рустаманди я.
Багълар, салар, никIер – вири Рустаманди я. Рустаманбурухъай кичIела хуьруьн къене садавайни кам вегьиз жедачир. Рушар яд гъиз булахдал кьадачир. Рустамаз хабар авачиз я векь ягъиз жедачир, я цан цаз, я чуьлдиз физ. Гьар са чкадин чIехибур Рустамни ва адан гадаяр тир. Экуьнин яралай кIапIал-кIапIал кIватI хьана фидай рушарни цIийи сусар яд гъиз булахдал. Аминат, Сайисат, Тават, Дилбер, Нисе гафунал илигна, зарафатар ийиз-ийиз эвичIзава камуз. Булахдин ятарив кварар ацурна, кьилел алай лацу бишмейрин пад патал вегьена, къуна кIула кварар хъфидай абур кIвалериз
Юкъарикай са юкъуз булахдал атанвай рушариз са къванцин винел ацукьна ктабдиз тамашзавай са гада акуна. Рушарик тяди акатна. Рустаманбурукай сад хьиз хьана, фад- фад кIвализ катна. Мад са юкъуз и гада гьа ктабриз килигиз ацукьна къванцел акуна рушариз. Иер тIебиатдиз гадади гьич хвешивал ийизвачир. Булахдин яд акьадай ам ацукьнавай къванце. Къацу векьери кьилер хкажна тамашдай рушариз. Са цифни авачир вили цаву шагьвар ракъурна: “Килига кьулухъ. Килига кьулухъ!”- лугьуз. Гадади вичин ктабрилай кьил виниз авунач:
- Ша чна адал яд иличин, - лагьана Амината.
Къаз капачрив камун яд, кIевиз-кIевиз хъуьруьнар ийиз рушари вегьиз хьана гададал ятар. Амма ада фикир ганач, вичел аватиз пекер кьежирзавай стIалриз.
- Им вуж я ихьтин са куьникайни хабар кьан тейидайди, - лагьана Дилбера
- Ам за чирда гила, - жаваб гана Амината. Гададин мукьуз фена.
- Ви китабар яни дуьняда авайди, вун кьеженвайди аквазвачни ваз, - хабар кьуна ада гададивай,- Я тахьайтIа и къванцикай ваз хуш къвезван.
Гадади кьил хкажайла Аминатаз ам къунши Рагьман халудин гада Решид тирди чир хьана. Вил виле акьурла кьведазни са жуьре хьана. Рушан иервал акур гададин са ктабар ваъ, вири дуьня рикIелай алатна. Рушан лацу чина чIулав пIини хьтин вилер ргазвай, дамах гвай рацIамар ацун тавунвай вацраз ухшар тир. Некъидин пIузарар, яргъи чIулав кифер, дуьз кьечIем лацу бишмедин кIаник - акурла Решидаз лугьудай гафар рикIел атанач. Са кьадар вахтунда абур сад- садаз килигиз акъвазна. Аминатан фикирдай фена: ”И Регьман халудин гада маса жуьре хьанва хьи, им гьамишан Решид тушни бес? Идакай икьван иер гада мус хьйиди я?”
- Я Аминат, ваз вуч хьанва, хквезвачни вун…- лугьудай гафарин ванцел руша тади къачуна.
Абур хъфейдилай кьулухъ Решида са кьадар вахтунда рушарин гуьгъуьниз килигиз акъвазна. КIватIна ктабар вични рекъиз аткана. Шумуд югъ хьана кIелунрал, чирвилерал рикI алай гадади рушакай фикир ийиз. Гьикьван ктабдиз тамашайтIани, адаз рушан вилер аквадай, хъвер квай пIузаррин арадай лацу жевгьердин сарар аквадай. И руш гададин рикIяй акъатдач. Аминат акуна канз са шумудра ам булахдал фена. Гьич садрани руш акун тавурла, ам рикIелай алудун патал Решид, къуна ктабар, дагълариз фидай.
Вуч иер я Лезгистандин дагълар! Абурун гегьеншвили рикI шадарда, ана къекъведайла жув са бахт авай кас яз аквада. Гъилерикай лувар хьана, са лекь хьиз лув гана цавай виринриз килигиз кан жеда. ГьикI жеда гьи гъил хкаж авурла цавув агакьдай хьиз, адакай са гъвечIи кIус жуваз къачуна, кIвализ хкиз жедайди гьиз. ЧIалахъ туш хьи дагъдиз экъечIиз кан тийидай са кас жеда лугьудай. Дагълариз кьетIен акунар, къуват, масадан гуж агакь тавун - ава. Вири дуьня ви кIвачин кIаник ква, вири куьлуь яз аквада, амма жув лагьайтIа, чIехи са аждагьан хьиз аквада. Дагъдиз экъечIайла , гъавурда акьада хьи инсан дуьнядин иеси я. Иниз дустарихъ галаз фейила вуж вуч ятIа чир жеда, адан къамат, зиреквал, алакьун, куьмек авунин зигьинвал – вири ина чир жеда.
Решидаз дагъдиз экъечIиз гзаф хуш тир, ана руьгь ачух жеда, вири месэлаяр, шартIар рикIелай алатда. И фикирар аваз рикIе ам къацу чуьлдай виниз хкаж жедайла, япарихъ рушарин ванер галукьна. Вичин рекъялай экъечIна, ам ванер къвезвай патаз фена. Гуьлуьшан тир къацу дигеда цуьруьгъуьлар гваз акъвазнавай рушари векьер кIватIзавай. Абурун арада мулдин цуьк яз аквадай Аминат. Гададиз кан хьана адан патав физ. Рушари сад-сада Аминатакай зарафатар ийиз акурла, Решид ацукьна къацу векьел, вичин ктабар ахъайна. Вилериз са Аминаталай гъейри садни аквадачир, фикирни са Аминатакай тир.
Югь нисин жезвай. Рушари кIвалах акъвазарна, гьарда вичив гвай тIуьнар акъудна. Зарафатрал илигна рушари Аминатаз килигзавай гада арадал вегьена пара хъуьруьнар ийиз акурди, Амината лагьана:
- Квез вуч лугьуз канзава, зун фена адахъ галаз рахада, ам зи хъуьншуьдин гада я, рахайла вуч жеда?- ама къарагъна фена гададин патав.
Руш патав къведамаз Решидан рикIел халкьдин мани атана, ада лагьана:
Я дагъларал элкъвезвай къуш
Вун лув гана Аранрихъ ша.
Гьикьван къвазда вал вил алаз,
Са геренда зи патав ша.
Амината жаваб гана:
На заз гьикьван килигайтIан
На гафарал илигайтIан
За ви патахъ килигдай туш,
Ви манидал илигдай туш.
Гадади жаваб гана:
Зун гьатнава четин гьалда
Залум йифер акъатзавач.
Акъудна рикI пучна канда
Вун рикIелай алатзавач.
Аминатаз гададин язухъ атана, ятIани ада мад са мани лагьана:
Заз ви къуьнел кьил эцигна
Ширин суьгьбет ийиз кан я.
Лугьуз жезван завай мегер
Зи чандавай кьати дердер
Решида рушавай хабар кьуна, вуч дердер ятIа адаз авайди. Руша са тIимил фикир авуна, лагьана вич масадан свас тирди. Рустаманбур къвез хъфизва руш це лугьуз. Диде-бубани рази я, вичивай хабар кьун садан фикирдизни къвезвач:
На зи чанда цIай акьуртIа
Яд илична хкадара.
Зи чандавай кьати дердер
Вацув гице, на квадара
ИкI лагьана Аминат шехьна. Экуь дуьнядал циф гьалж хьайиди хьиз хьана Решидаз. Къацу векьерикай, къуьрезвай цуькверикай , дагъдин суварикай – са куьникайни адаз хабар амукьнач.
- Къе за куьниз уьлчуьяр ракъурда, - лагьана ада кисна.
- Ваъ, Рустаманбурухъ галаз садавайни акъажунар ийиз жедайди туш. Вуна ви кьил кутамир заз килигна, жуван ктабарни кьуна вач кIелар ая. Зун ви рикIелай алатда, вакайни са алим жеда, ви рикI пара кIелунрал ала - лагьана руш дустарин патав катна.
Пешман яз Решид кIвализ хкведа. Шумуд югъ хьана адан рикIяй Аминатан гафар акъат тейиз. Недай фуани дад гузмачир адаз, кIелзавай ктабрин гъавурдани акьазмачир ам. Хуьруьзни ван акъатна Решидакай Керем хьана лугьуз. И гафарин ван хьайи Фаизат халади баладин дердиникай хабар кьурла, гададин жаваб ихьтинди хьана:
Аман, диде, минетар мир
Ви минетрин ван хьанач заз.
Лугьумир на а рушакай
Ам рикIиван кIан хьана заз.
Баладин дерт акур Фаизат хала ктуна кьуьнчIуьк сад фу, фена къуьншуьдин кIвализ руш це лугьуз.
Ичин тарар са жергеда
Ич авачир уьлке жени?
Веледдикай хабар ткъар
Ихьтин залум диде жени?
Салам гана кIвале авай хизанриз, Фаизат халади вич вучиз атанватIа лагьана. Къуншийри ихтилатар авуна, ахпа руш Рустаман гададиз ганвайди чирна.
-Руш вишдаз кан жеда, садаз кьисмет жеда. Гьикьван късан къунши куьн ятIани, ви гада чи рекъел акьваз тавурай, - лагьана Аминатан бубади. Ада чпин къавумриз эвер гана, мехъерин югъ тамам авуна.
И гатфарин яргъи йикъар
Къуьлуьн калар нез экъведай.
Им зи ярдин дили йикъар
Зун рикIел гъиз (и)шез акъваздай
Йифен мичIивал алатна, юкъан экуьвили шадарзава рикI. Са шумудра кIекери гьарайнава югъ жезвайди хабар гуз. Рагъ явашдиз экьечIзава. Адан нурари сад – сад къуншияр ахварикай къарагъарзава. Хуьрел ван ацалтна ава чуьлдиз физвай хперинни, маларин. Са яргъи тIвал къуна гъиле, ктуна суьруь вилик, кфил ягъиз – ягъиз тухузва чубанди вичин суьруь чуьлдиз. Гилани малар акъуддай вахт я. Геж къарагъай сусари галтуг ийиз агакьарзава нехирдив чпин кални дана. Хуьре кIвалах пара ава: экуьн яралай ацIанавай некIедиз мая гун, къарагъзавай хизандиз тIуьн гьазурун, кIвалин вилик пад шуткунар авун, цурни муьхц михьи авун, булахдилай яд гъун... Мадни гзаф кIвалахар жеда югъ куьтягь жедалди.
Вуч иер я гатфар бере,
Векьни, цуькни, къацу дере?
Рагъ акьазва кьакьан пеле.
Вуч хъсан я къе чи хуьре?
Чубандив гвай чумах аку!
Яд михьи тир булах аку!
Милли аваз ягъазавай
Кфилдив гвай дамах аку!
Тарцел кIурукI аквазава,
Сала кIвалах ргазава,
Чубарукди лув гузава:
«Вуч иер я!»,- луьузава.
И экуьнин галтугунар са геренда кьуьл ийидай макьамри акъвазарна, Къафкъаздин кьакьан кукIушра акьазвай зуьрнединни далдамдин ванци. Экуьн кьиляй виридаз и авазри мехъер жезвайди чирна. Рустаман кIвалин вилик кIватI хьана жемяат. Виридаз кIвалахар пайна: мал туквадайди, хам алуддайди, фуар чрадайбур, чаяр вилик гъидайбур, шурвадин тIапIахъанар, иситIаяр гьазурдайбур…- вири Рустаман вилик тIарамдаказ акъвазнавай.
Милли макьамди кIвачер санал тадачир, рикIизни гъилер хкажна лиф хьиз юкьвал элкъвена кьуьл ийиз кан жедай. КIватI хьанавай хуьруьнэгьлийри межлисдин юкьвал физвай рушаз тамашна. Виридан кIвачел шаламар хьайила, и рушал иер чекмеяр алай, гуьлмехмердин булушка, туьтуьна кагьрабайрин хтарар, лацу генжедив чIулав кьве патахъ авадарнавай кифер чуьнухзавай. Ам чам гададин вах я. Кьилел макьамар ягъазвайбуруз паяр авай са чIехи сини кьуна, руша кьуьл ийиз егечIна
Къе чи кIвале шадвилер я,
Чи махъерин авазар я.
Мукьвабуру кьуьл изава
Зи стхадиз свас гъизава.
Вири кIвалер шад хьурай!
Далдам, зуьрнед аваз хьурай!
КIвализ ашукьар атурай,
Чаз чуьнгуьрдин ван хьурай!
Ихьтин вири шад тир юкъуз пешман яз акъвазна, чпин дерт эхиз тижез, рикIяй гьар са жуьре фикирар физ, шад тушир бурни авай. Абур Решидни Аминат тир. Решид акваз Фаизат халадин рикIин кьил цIурадай, адаз баладин дерт вичиз хъачуз кандай. Кьилел алай гуьлгер яйлухъдин са пIипI къуна ада вичин вилерин накъвар акун тавурай лугьуз чинеба михьдай. Регьман халуди вичин рухвариз гьамиша гудай акьул ихьтинди тир: «Садрани инсандал гъил вегьимир. Я жувай, я чарадай иви акъудмир. Инсан Аллагьди халкь авунва, гьадани ам хтхуда» И бубадин гафарни рикIяй акъатзавач Решидан. «Вуч ийида? ГьикI авуртIа хъсан жеда, бес?» - фикирди къунва гада:
Жагьил танда гьатна гьайиф
Канивилин руьгь кIевелай.
Зи чандивай жедач кьабул
Гъил къачуна ви рикIелай.
Зун са ялгъуз кIвале ава
Кьуд цлавай суалариз.
Зи рикI къене кузавайд я
Агъзур жуьре хиялариз.
Я чубанар, чиг къвазава,
Литерикай чардах и(йи)дан?
Заз кани руш тухузава
Кьве виликай булах и(йи)дан?
КIватI хьана мукьвабур Аминатан бубад кIвале. Къуна кьилел мехъерин паяр авай суфраяр къвезва кIвализ мугьманар. Сандух ацIузва исин гуьлуьтривни чивекрив, синида иситIа, ширинарни пара я. Мехъер барка ийиз, рушаз бахт тIалабзава мукьва-кьилийри. КIватI хьана Аминатан патав рушар, жуьт-жуьт акъвазна тафт ягъаз абуру мехъерин руш кIвалей акъуддай макьамрин манияр гьуьжетдалди лугьузва:
Перизада, перизада гьай гуьзел яр
Чархи камун явшанар
Руш тухудай душманар.
Сандухдал (а)лай аббаси,
Хиквед рушан иеси.
Къавал чими рагъ ала,
Рушан вилел нагъв ала.
Шемир-шемир, чан таза,
Виридан кьилел къвер къаза.
(Гуьгъ ама)
"АЛАМ" журнал
Добавить комментарий