Шаир ва адан дуьнья

Лезгийрин машгьур зари Азиз Алемахъ галаз интервью.

Эгер шаир Шаир ятIа, адахъ вичин кьетIен, надир, гьич садазни ухшамиш тушир яратмишунрин дуьнья жеда. Азиз Алем Шаир тирди кIелзавайбуруз фадлай малум я. Амма адан шаирвилин дуьнья гьихьтинди я? И суалдиз атIай, тамам жаваб гун са акьван регьят кIвалах туш.

Зи «Тамгас. Ам вуч я?» («Лезги газет» 14.02. 2013) макъалада А. Алеман шиират Англиядин пачагьлугъдин гьар жуьредин набататар авай ботанический багъдихъ галаз гекъигнавай. Дугъриданни, адан яратмишунрин сергьятар рузгъедилай гатIунна, Каинатдив кьван давам жезва. Маса гафаралди, А. Алеман шииратда вири дуьньядин къамат гьатнава. Адан яратмишунрин асас принцип са истикIанда сагъ са гьуьл гьакьариз алахъун я. Мадни башкъа, Азиз Алема вич неинки камаллу насигьатчи, шаир-новатор, теоретик, реформатор, экспериментатор, чIехи арифдар…, гьакIни бажарагъдин зурба чешме тирди ашкара авунва. И жигьетдай адан яратмишунрикай Жамиля Гьасановади кхьенвай «Лирика Азиза Алема» («Азиз Алеман лирика») монографияди, шаирдин тежгелрай («твердые формы») ДГПУ-дин аспирант Мегьамед Ибрагьимова ва адан шииратдин чIалан кьетIенвилерин гьакъиндай ДНЦ-дин соискательница Эмиля Алимовади кьиле тухузвай илимдин ахтармишунри ачухдаказ шагьидвалзава.

И йикъара чун шаирдиз мугьман хьана ва адавай са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна.

- Азиз муаллим, куьн литературадиз къведалди, лезги шииратда авай гьалар гьихьтинбур тир? Куьне ана тестикь хьанвай гьихьтин къайдаяр, адетар давамарна ва квелай цIийи вуч гъиз алакьна?

- Лезги литературадиз зун 50-йисарин эхирра атана. А чIавуз чи эдебиятда риторикади, дидактикади, яни кьуру, цIалцIам тарифрин, насигьатар гунин шииратди агъавалзавай. Шиирар туькIуьр хьунин жигьетдайни виридалайни деб хьанвайди къошмадин ва герайлыдин шавхаяр (формаяр) тир. Къейд ийин хьи, захъ къенин йикъалдини и шавхайра аваз теснифнавай са эсерни авач. ЦIийи авзади (содержание) цIийи шавха, яни цIийи кIалубар, везинар, такьатар истемишзавай. Виликан, яни чи классикрин, гьи терефар заз хуш хьана ва гьихьтинбурулай за ибрет къачуна? И жигьетдай завай Етим Эминан шииррин садаслувал (гармоничность), СтIал Сулейманан чIалан луфиквал (афористичность), Хуьруьг Тагьиран эсеррин кIалубрин ва везинрин жуьреба-жуьревал, Алибег Фатагьован гьакъикъи рангарин девлетлувал ва иллаки абурун эсеррин халкьлувал къалуриз жеда. Са гафуналди, зи яратмишунрин ивидик гьа ихьтин чешмейрай хъванвай абукевсер ква. Им инкар ийиз тежедай делил я.

Гьайиф хьи, а чIавуз шииратда уьмуьрдин гьерекат, адан муракабвилер, къижвилер, «эниш ва юхуш» авайвал, керчекдиз къалурдай чкадал гзафни-гзаф гьалтзавайди лозунгринни плакатрин таъсирдик квай эсерар тир. Заз и къайдада кхьин эсиллагь хуш тушир. Гьеле мектебда кIелзавай йисарилай зун дуьньядин литература чирунал машгъул хьана. Жуван эсерарни за реализмдиз вафалу яз теснифзавай.

Мадни гьайиф къведай кар ам тир хьи, чи печатдин жилавар гъилевай бязи юлдашар зи чалишмишвилерин, за гъизвай цIийивилерин гъавурда гьатзавачир ва зи эсерризни рехъ гузвачир. Гьикьван къариб кIвалах ятIани, литературада зун сифте критик яз машгьур хьана. Вични урус чIалал. А чIавуз, кьилди къачуртIа, «Дагъустандин комсомолец» газетдиз Къ. Межидован «Лувар квай дустар» ва З. Эфендиеван «ЯркIижуван руш» ктабрикай зи сифтегьан рецензияр акъатна.

- Бес куь шииррин кьисмет гьихьтинди хьана?

- Зи сад лагьай шиир «Кумир на зи рикI» 1957-йисуз «Коммунистда» (гилан «Лезги газетда») чапна. Кьвед лагьай – «Вун хъфена» шиирни муьгьуьббатдикай тир. Лезги литературадин тарихда и эсер, гьелбетда, цIийивал тир. Ам кьиляй кьилиз анафорадалди кхьенвай. Гьелбетда, идалди за гъайи цIийивилер сергьятламиш хьанач…

- Муькуь цIийивилер гьихьтинбур тир? Сад-кьве мисал хьайитIани гъваш.

- 50-60-йисара чи эдебиятда саки къадагъа авунвай ва гьисаба авачир темаяр авай. Мисал яз, итимдинни дишегьлидин арада жезвай рафтарвилер ачухдиз къалурун (интимная, камерная лирика), михьи пейзаждин шиирар ва икI мад. Зун литературадин сергьятар гуьтIуь ийизвай и чIуру адет арадай акъудиз ва жуван эсерра уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефар къалуриз алахъна. Чебни гьар жуьредин шавхайра, жанрайра аваз. Им халис женг тир: гзаф четин, гзаф муракаб… «Коммунист» газетдин редактор Къази Къазиева зал гьатта «Муьгьуьббатчи» лакIаб эцигнавай. Зун редакцияда акурла, ада сивик мили хъвер кваз лугьудай: «А –гьан, атанва стха, чи муьгьуьббатчи. Гила вуч гъанва на чаз?» Зани, кIусни хъел татана, жаваб гудай: «Муьгьуьббатчидив жедай метягь вуч я кьван: муьгьуьббат!»

Садра ада заз вичин кабинетдиз теклифна ва чи арада ихьтин суьгьбет хьана:

- Зун, Азиз хтул, муьгьуьббатдикай кхьиниз зеррени акси туш. Амма чи газет партийный газет я. Кхьихь чи инсанрин гьакъисагъ зегьметдикай, уьлкведин агалкьунрикай, халкьарин дуствиликай, партиядин ислягь политикадикай, дявекаррикай…

- Къази халу, - лагьана за, – куьне лугьузвай темайрай кхьин патал захъ уьмуьрдин тежриба тIимил ава. Зун студент я, зи 20 йисни хьанвач. За жуваз чидай, вилериз акунвай, рикIи чIугунвай темайрай кхьизва: муьгьуьббатдикай, тIебиатдикай… Шиирар я лугьуз рифмаламишнавай уйдурмаярни къундармаяр теснифуни вуч хийир гуда?!

- Зун ви гъавурда ава. Вунни зи гъавурда акьукь. МасакIа жедача.

А чIавуз «Коммунист» газетда вацра са «Литературадин чин» гузвай. Ана муьгьуьббатдикай ва я тIебиатдикай гьикI хьана 1-2 шиир жедай. Санлай вири литературада гьа ихьтин къанун-къайда эцигнавайвилиз килигна, завай гьатта къени «Зун женнетда авайла», «Теменрин йифер», «Шербетдин стIалар» циклаяр тамамдиз чап ийиз хьанвач. Месела, «Лекьрен гвен» ктабда гьатнавай «Вун атана зи ужагъдиз» шиирдиз, пуд сеферда планламишнавай ктабдикай хкудиз, анжах кьуд лагьай сеферда экуь дуьнья акуна: «Зун пенсиядиз экъечIзава», - лагьана Даггиздин редактор Мурадхан Шихвердиева… Ана хьайиди жеда, кутур ктабдик». Шиир чапдай акъатна, хьайи са гьарай-вургьайни хьанач. Акси яз, цIудралди межлисра тIалабиз, ам зав хуралай кIелиз туна.

- Ихьтин татугай гьалари куь илгьамдиз, яратмишунрин ашкъи-гьевесдиз таъсирначни бес?

- Таъсирна, гьелбетда. ЯтIани за ажузвалнач. Гьикьван четин тиртIани, анжах къарши гар хьайила, лекьер цавуз хкаж жеда лугьуз, теселли гуз, за жуван рехъ давамарна. А чIавуз зи гьал, зи гьуьгьуьл, зи фикир-хиял гьихьтинди тиртIа, «Гьуьл» лугьудай шиирдай – этюддай иллаки иердиз аквазва:

Къудгазва гьуьл, акьазва цава…
Юрфар эцягъиз, ругзава кьвалар.
Лепеяр къвезва жез тIвалар-тIвалар.
Къудгазва гьуьл, акьазва цава…
Кфар алкIизва бедендал жив хьиз.
Хьанва лап къизмиш, рехъ атIай шив хьиз.
Къудгазва гьуьл, акьазва цава…

За аннамишнавай: гьакъикъатда зи вилик косерватизмдин, догматизмдин гъилералди эцигнавай халисан Китайдин цал квай. За ам жуван жегьил, тежрибасуз кьилин мефтIедалди хана, анай виликди фидай рехъ акъудун лазим тир. Маса чара авачир.

- Бес квехъ терефдарар авачирни? Месела, Ибрагьим Гьуьсейнов, Алирза Саидов…

- Чун са яйлахда авайтIани, гьарда вичин булахдай яд хъвазвай. 1963-йисуз зи «Алмасдин кIусар» ктаб акъатайла, Ибрагьим Гьуьсейнова Дагъустандин писателрин союздин правленидин ачух заседанидал «Азиз Фатуллаева вичин ктаб литературоведенидин терминрин кIватIалдиз элкъуьрнава» лагьана туьгьметна. Дугъри я, гуьгъуьнлай, са шумуд йисалай, ада гьа терминриз талукь эсерарни кхьена (сонетар, триолетар ва мсб.). ЯтIани вуна са имарат эцигдайла, ваз куьмек гунни тагун, гьатта ягьанатриз вегьена, ви кардиз кьецI гун сад туш.

Алирзадикай рахайтIа, гагь-гагь чна ксунни тавуна, экв жедалди гьуьжетар ийизвайтIани, за гъизвай цIийивилерин ва тухузвай женгинин гъавурда дуьздаказ сифте яз акьурди рагьметлу Алирза Саидов тир. Лезги шииратдикай вичин макъалайра зи яратмишунрикай авунвай веревирдерикай, абуруз ганвай къиметрикай исятда рахун тавуртIани, А. Саидова 1970-йисан 7-декабрдиз заз пишкеш яз гайи вичин «Ленинан вилик» ктабдал урус чIалалди ихьтин автограф кхьена: «Азизу Алему – несгибаемому бойцу поэтических революций от души». («Азиз Алемаз – шииратдин инкъилабрин акIажриз тежер мягькем аскердиз рикIин сидкьидай»). Алирзадин къаст зи яратмишунрикай махсус макъала кхьин тир. Инсафсуз ажалди адаз ихьтин мумкинвал ганач.

- Куьне лезги литературадиз гъанвай жанрайринни шавхайрин сан гзаф я. Амма са бязи къелемэгьлийри абур лезги шииратдин тIебиатдихъ галаз кьазвач лугьуз тестикьарзава. И кардин гьакъиндай куьне вуч лугьузва?

- Багъишламиша, лезги шииратдин тIебиатдихъ галаз кьазвай шавхаяр, жанраяр гьибур я? Гъезелар яни, рубайяр яни, басняяр яни? Абур фадлай чи шииратдиз арабрин, персерин, славянрин чIаларай атанвай жанраяр ва шавхаяр я. Эгер абур лезги шииратдин тIебиатдихъ галаз кьазватIа, вучиз за гъайи ва гъизвай цIийи шавхаяр ва жанраяр кьазвач? Ихьтин бинесуз веревирдер, зендер я авамвилин, я пехилвилин нетижа тир гьакIан пичIи, буш ихтилатар я. Вучиз лагьайтIа за гъанвай, месела, сонетар, триолетар, терцинар, эпиграммаяр, танка, хокку, верлибр ва цIудралди маса жуьреяр лезги поэзиядин затдик какахьнава ва жуван багърибур хьиз кьабулнава. И фикир тестикьарун паталди чи вилик - кьилик квай шаиррин эсерар кIелун бес я. Месела, лезги шииратдиз эсиллагь хас тушир триолетдин шавхада аваз саки къадав агакьна шаирри (Ш.-Э. Мурадов, И. Гьуьсейнов, Х. Хаметова, Аб. Исмаилов, М. Жалилов ва мсб.) чпин эсерар теснифнава. Чи шииратдин хъсанвал ва кьетIенвал ам я хьи, ада вири шавхаяр иливарзава. И карди чи чIалахъ акьалтIай еке мумкинвилер авайди субутарзава ва раижзава.

- Дугъри я, мумкинвилер ава, анжах абурукай авай хийир гьихьтинди я?

- Чун тIебиатдин веледар я. Дуьньяда авай вири уьлквейрал, гьуьлерал, вацIарал, дагъларал гьардал вичин тIвар ала. Чун туьквендиз фейитIа, тIвар алачир са къенфетни аквадач. Я чна гьар юкъуз пуд сеферда, гьикьван дадлу ва гуьзелди яз хьайитIани, гьа са хуьрек недач, я незни жедач. Миллионралди инсанри туристар яз дуьньяда сиягьатзава. Вучиз? Инсан гьамиша цIийивилихъ тамарзу я ва еримишзава. ТахьанайтIа ФРГ-да, Данияда пуд вишев агакьна якIун дулдурмаяр, Японияда, Китайда кьуд вишев агакьна дуьгуьдин къафунар, Сицилияда гьатта 1001 сорт ниси жедачир. И мисалри чаз гьихьтин тарс гузва? Чи литературада гьикьван жуьреба-жуьре жанраяр ва шавхаяр хьайитIа, гьакьван чавай уьмуьрдин гьар жуьредин терефар, рангар ва тавар керчекдиз къалуриз жеда. Са баобаб тар кьван авай чIехи цуьк хьун хъсан яни, тахьайтIа гьар жуьредин цуькверив ацIанвай гегьенш чуьл? Гьа са вахтунда гьар са цуькведихъ вичин атир, кIалубни ава. Ада инсандин вилер шадарзава, ам уьмуьрдал кьару ийизва ва мадни къешенг, мадни гуьрчег, къадимлу цIийивилер яратмишун патал адан руьгьдик лувар кутазва.

- Азиз муаллим, куь фикирдалди лезги литературадиз сифте яз баллададин жанр гъайиди вуж я? Адакай жуьреба-жуьре межлисра чеб-чпиз акси ихтилатар кьиле физва.

- Сад лугьурди, лезги фольклор икьван гагьди тамамдиз кIватIна, илимдин жигьетдай ахтармишнавач. Гьатта «Ашукьдин къуват» ктаб акъатна 50 йис хьанватIани, адаз къени, иллаки жанрайрин жигьетдай, тайин къимет ганвач. «Шарвили» эпос авай халкьдихъ балладаяр авач лугьудай чурун тавур, кьанцIархъан фикирар, гьайиф хьи, Дагъустандин литературоведенида хьана ва гагь-гагь чи литературадин тарихдикай бегьем хабар авачир тупIал алимрин кIвалахра гилани тикрар жезва. Анжах ибур ругур вечрез хъуьруьн къведай ихтилатар я.

Чи литературадиз «баллада» гаф жанр яз сифтени-сифте А. Саидован, И. Гьуьсейнован ва зи яратмишунра пайда хьана. Абурун балладаяр, иллаки тарихдинни игитвилин темайриз майил авуна, кхьенвайбур тир. Захъ, гьа и темайрилай гъейри, муьгьуьббатдин, хизандинни яшайишдин, тIебиатдин, гьатта сатирадин («Пулни саз») балладаяр ава.

- Са цIарцIин ва пуд цIарцIин шиирар сифтени-сифте чи литературадиз куьне гъайиди вирибуруз ашкара я. Амма бейтерин ва рубайрин кьисмет гьихьтинди я?

- Бейтер ва рубайяр кхьидайла, гьайиф хьи, заз чи шииратдай абурун гелни жагъанач. И жигьетдай зи «муаллимар» шаркь патан шииратдин классикар (Рудаки, Хайям ва мсб.) хьана. Анжах са кьадар йисарилай чи печатда «Литературадин ирс» рубрикадик кваз Куьре Меликан бейтер акъатна.

Рубайрикай рахайтIа, яраб абур Е. Эминахъ ва маса устадрихъ хьанач жал лугьуз зун къени хияллу я. Анжах са кардал зун шад я: бейтер, рубайяр виликдай – мумкин я! – лезги чIалал хьанайтIани, абур XX асирдин сифте кьилера рикIелай алатнавай, за абур чи литературадиз хкана ва исятда чаз лап сейли шавхайрин жергеда ава.

- Куь эсерра музыкадиз, живописдиз ва маса искусствойриз талукь хейлин терминар ава. Абур куь шииратдин алемдиз атунин тарихдикай ва макьсаддикай лагьанайтIа кIанзавай.

- Куьн гьахъ я: дугъриданни, зи шииратда жуьреба-жуьре искусствойриз талукь терминар ава. Им дуьшуьшдин кар туш. Абуру зи шииратдиз еке таъсирнава. Анжах им махсус макъаладин тема я. ЯтIани аванс яз са бязи месэлайрикай исятда рахайтIани жеда. Месела, ноктюрн, рапсодия, симфония, дежгеяр (яни вариацияр) ва масабур – ибур асул гьисабдай музыкадин жанраяр я. А терминар за жуван шииратда гуьрчег гафар я лагьана тунвач. Музыкада и жанрайрин тIебиат, къурулуш, къайда-къанун гьихьтинди ятIа, шииратдани за абур вилив хуьзва, гьисаба кьазва. Мисал яз къачун чна «Муьгьуьббатдин симфония». Симфониядин жанрадихъ вичин кьетIенвилер ава. Ам 3-5 паюникай ибарат жезва. «Муьгьуьббатдин симфония» за жува арадал гъанвай азнур шавхада аваз кхьенва. Ам 5 паюникай ибарат я. Вири паяр сад-садахъ галаз алакъада ава ва абуру санлай чеб-чпел ашукь гададинни рушан кьисмет къалурнава.

Этюд, найран (экспромт), сайта (импровизация) ва мсб. за чи шииратдиз гъанвай музыкадинни живописдин жанраяр я. Кьилди къачуртIа, лезги литературада этюдар ерли авачир. Эгер зун ягъалмиш туштIа, тек са Хуьруьг Тагьир этюддиз мукьва хьанвай («Экуьн ярар»), амма адан эсер адетдин пейзаждин шиирдиз элкъвена. Этюдар захъ гзаф ава. Ша чун «Дагъда марф» тIвар алай этюддихъ галаз таниш жен. Ам 1971-йисуз акъатнавай зи «Рехи тар» ктабда гьатнава:

Чупур хьана цавун чин,
Хъенерикай хранвай
Чилинава цIару чил
Чимивили чранвай.
Чиг ацукьна чумахъдал –
Чарчардик бул чуьхвена.
Ксай чархун «чанахъда»
Чубан цIай хьиз куькIвена.
Чанта – къуьнуьз. Семендиз
Пурар яна чанариз.
ЧкIана хеб чимендиз,
Чайгъундив гвай чарар хьиз.
Чан атана чуьллерал
Чладавай начагъ яз,
Хъверайди хьиз вилерай
Чуквардик квай чагъа ваз.
Челек-фелек хьана руг,
Чарх гуз катна чалайриз.
Чуьнуьх хьана чинеруг,
Паяр къачур чамар хьиз.
Чар булахрин чешмеяр
Кьакьан чуплах синерин
Чуру жезва чешмегар
Алаз чIулав циферин.
Рахана цав-бед чавуш,
Чамчах сивяй цIай чкIиз.
Атана марф – члахъ руш
Чайдандавай чай чкIиз.
Гуя мегъуьн челегдай
Чам квай крчар ацIуриз.
Чехир хъвана ченедлай
«Къачагъ» стIал чукуриз.
Чубан – чидай вичин зур –
Чал бармакдик цIрана:
Кфилдин сес – рикIин нур
Чимни экв гуз чкIана.

И этюддин гьар са куплетда 5-7 гаф «ч» гьарфунилай башламиш жезва.

Санлай къачурла, и эсер за шаир-символист К. Бальмонтахъ галаз тухванвай кьетIен бягьс я. Фоникадин жигьетдай ам зурба устад тиртIани («Челн томления» ва мсб.) кьиляй кьилиз са гьарфунилай башламиш жезвай гафар кутуна кхьенвай шиир Бальмонтахъ, я маса шаиррихъ аваз заз гьеле акунач. За жуван этюддалди лезги чIалан мумкинвилер ва чи шиират экъечIнавай гьуьндуьрдин гьакъикъи чешне къалурна. Гьелбетда, ихьтин эсерар чи литературада саки гьалтзавач.

- Азиз муаллим, лезги шиират силлабический, яни гьижайрин кьадардал бинелу къурулуш хьуниз килигна, цезурадихъ акьалтIай еке метлеб ава. Куьн литературадиз атайла, цезура авай гьалар гьихьтинбур тир?

- Лезги шииратда гзафни-гзаф 8 ва 11, ахпа 7 ва 10 гьижадин уьлчмеяр машгьур тир. Чебни ихьтин цезура аваз пай жезвай: 7 гьижадинди – кьиляй кьилиз 4-3; 8 гьижадинди – 4-4; 10 гьижадинди – 5-5; 11 гьижадинди – 4-4-3 ва я 6-5. За и къайдайра хейлин дегишвилер туна: 7 гьижадинди – 3-4, 4-3 («ЧIехи пишкеш»); 8 гьижадинди – 3-3-2 («Бамбино»); 10 гьижадинди – 1-3-3-3 («Чайка»); 11 гьижадинди – 3-3-3-2 («Дуьа хьиз») ва икI мад. Алай вахтунда чи шииратда авай виридалайни чIуру гьаларикай сад шииррихъ культура тахьун я. Цезурадал иллаки амал авуна кIанда; ада шиир тIарамарзава, везинлу ва къешенг ийизва. Лезги шииратда цезура рифмадилайни важиблу я. И фикир шанасри, яни рифма авачир шиирри (белые стихи) иллаки керчекдиз тестикьарзава.

- Куь фикирдалди, эгер шиирда цезурадихъ ахьтин еке метлеб аватIа, рифмади гьихьтин роль къугъвазва?

- Эгер художественный эсер сагъ-битав, къешенг, тIарам жасад ятIа, адан бедендин гьар са нукьтIадихъ вичин метлеб ава, тахьайтIа адан метлеблувал, садаслувал (гармоничность) квахьда. Инсандиз гъил-тIуб герек тирвал, рифма аваз теснифнавай шиирдизни кутугай рифмаяр кIанда. Герек гьар са эсерда гьар са цIар, гьар са гаф тIебииди, чарасузди жен.

Цезурада хьиз, за рифмадани хейлин цIийивилер туна. Виликдай чи шииратдиз тамам, ацIай рифмаяр хас тир: секин-эркин-мумкин; атана-датIана-кьатIана ва икI мад. И къайда давамарунихъ галаз сад хьиз, ихьтин цIийи жуьредин рифмаярни пайда хьана: гьамиша-емишар; яракьар-садакьа; гъуьрче-гуьрчег; явашриз-тамашиз; атIудай-атIугъай; гьавада-гьавайда ва икI мад.

Рифмадин маса жуьреярни ава: къенепатан рифмаяр, къушаба рифмаяр… Месела, и жуьредин чешне яз «Адаватдин заргар» шиир къалуриз жеда:

Им девир я аламатдин
Ви гаф, ви чIал герек тушир,
Безек тушир адалатдин,
Керематдин дирек тушир.
Им девир я аламатдин
Ериш шанкIал йикъар гъайи,
Пайгар хайи мемлекатдин,
Адаватдин заргар хьайи.

Куьрелди, рифмадикай, аллитерациядикай, ассонансдикай ва фоникадин амай «аламатрикай» дуьзгуьн ва дерин чирвилер къачуз кIанзавай ксариз за махсус литература гзаф кIелун меслят къалурзава.

- Куь шииратдин дуьнья квелай гатIунзава ва квелди куьтягь жезва?

- Зун диалектик я. И кардин патахъай за гьеле «Са къужах нурар» (1970) ктабдин сифте гафуна кхьенай. Гьа чIавуз за къейд авурвал, цуькведикай теснифдайла, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай теснифдайла, зи рикIелай цуьк алатзавач. Зи яратмишунрин хиялда гьамиша рузгъени алем, яни микромир ва макромир чеб-чпивай къакъат тахьана, санал ала. Зи асас темадикай рахайтIа, ам сад я: инсандин рикI ва инсаниятдин рехъ. И рекье заз сифтени-сифте герекди, итижлуди инсаният вичин гележегдихъ физвай девирда чIехи ва гъвечIи халкьарин неинки кьисметар къалурун, гьакIни абурун везифаяр гьихьтинбур ятIа тайинарун я.

- Азиз муаллим, куь лирический герой гьихьтинди я?

- Зи са гъезелда кхьенва: «Гьикьван чIуру макъамда зун дуьньядиз атана: Зи хапIад кур дидедин накъваривди ацIана». Маса гъезелда лагьанва: «Халикьди заз гана вири, амма девир залум хьана. Зун уьмуьрдин лезетрикай дустагъда хьиз магьрум хьана». ЯтIани зи лирический геройди уьмуьрдин татугайвилерин – алмасдин дагъларин вилик ажузвалнач, акси яз, харни тIурфан хура акьаз, виликди еримишна; ам я дин, я миллет талгьуз, гьар сана гьар чIавуз чи чилин гуьзелвал хвена, ам мадни артмишун патал, гьахъ-адалат патал, инсанвал патал женг чIугвазвай, вич алемдин са рузгъе яз гьисабзавай неинки инсанперес, гьатта инсаниятперес тир дагъви я, лезги я. Ам какур дуьньядин («Какур дуьнья») къурулушдилай рази туш. Дердерин пар дагъ ятIани («Акьулдин къагъ»), адаз ирид цавун винелай лув гуз ва дуьнья мусибатдин цIай акъудиз кIанзава («Месэлайри месэла»). Вич чилерал ханватIани, вичиз алемда гъурбат авач лугьузвай зи лирический геройдин биография ва уьмуьрдин философия и хазмандай иллаки керчекдиз аквазва:

Захъ бахт хьанач - хьана анжах легьзеяр
Эквни чим гайи.
Заз акунач и дуьньядин шегьреяр
Адан гимн хьайи.
Зун Нерон туш, ахъайна цIун «гуьрзеяр»,
Багъри Рим кайи.
Зи Олимп я зи Шалбуз дагъ, бендеяр,
КукIуш дим къайи.
Къуй буш тахьуй чилин-цавун дезгеяр,
ГьакIни ким хайи!

- Азиз муаллим, куь ктабрал алай тIварар адетдинбур туш. Винелай фикир гайила, абур логикадихъ галаз кьан тийизвайди хьиз аквазва. Мисал яз, «Рехи тар», «Лекьрен гвен», «Къакъаравай сабур»… И делилдиз куьне гьихьтин баянар гузва?

- Сад лагьайди, заз жуван ктабрал эцигзавай тIварар жезмай кьван дуьньяда авачирбур хьана кIанзава. Кьвед лагьайди, зи ктабрин тIварар зи кредодихъ, яни яратмишунрин принциприхъ галаз алакъалу я. Теорияда адет яз абуруз синкретизм, катахреза ва я оксюморон лугьузва. Месела, эгер ктабдиз «Рехи тар» тIвар гана, за ам вуч ятIа ачухарначиртIа, кIелзавайбур ерли зи гъавурда гьатдачир. Ктабда гьа ихьтин тIвар алай шиир ава ва ана «рехи тар» вуч ятIа керчекдиз къалурнава. Амай ктабрин тIварарин кьисметни гьахьтинди я, абур садни за ачухар тавуна, формализмдин кьуруькар яз тунвач.

- «Крчар алай лам» ктаб акъатайдалай кьулухъ 20 йис алатайла, куьне лезги эдебиятдин суфрадал «Къакъаравай сабур» тIвар алай куь 12-ктаб гъанва. Икьван гагьда ктабар чапдай ахкъат тавунин сир вуч тир?

- Уьлкве чкIанвай вахтунда ктабар акъудун регьят тушир. Амма и йисара кIелзавайбур зи эсеррихъ галаз мукьвал-мукьвал «Лезги газетда», «Самур», «Дагъустандин дишегьли» журналра гуьруьшмиш жезвай. Гьикьван важиблу ятIани, кар ктабар акъудунал алач. Бубайри лугьуда: сад хьуй, дад хьуй! Кар алайди жув авай рекьиз вафалу хьун, авай дережадай агъуз эвичI тавун, жезмай кьван мадни виниз хкаж хьун я. Кар алайди кьадар ваъ, ери я. Гьелбетда, ери хъсан яз кьадар гзаф хьайитIа, са зарарни авач. Им девлет я.

- «ПIипI авачир Алемда къуй Гьардахъ вичин къулай пIипI хьуй». И цIарар куьне «Къакъаравай сабур» ктабдиз эпиграф яз къачунва. Зун гъалатI жезвачтIа, ам куь инсанвилин гимн яни?

- Я лагьайтIани жеда, амма кьве цIарцIикай гимн жедай затI туш. Инсанвиликай чи эдебиятда кхьин тавунвай саки са шаирни авач. Инсанвал вуч я? Гьи шаирди ам гьикI кьатIузва? Мисал яз, билбилдикай Етим Эмина, СтIал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира, Абдул МутIалибова кхьенва, гьа са вахтунда абур сад садаз ухшар туш. Гьайиф хьи, инсанвиликай кхьидайла, и жуьреда эгечIун аквазвач. Зун паталди вуч я инсанвал? Эхь, пIипI авачир алемда гьар са инсандихъ къулай пIипI хьун, яни туькIвей кIвал-югъ, талукь шартIар хьун - им гьар са инсан патал вичин тIебии алакьунар къалурдай, вичиз кIандайвал лув гудай мумкинвал хьун я. Мегер идалай чIехи бахт жедани? Вични чун шагьидар хьанвай гилан вагьши заманда!

- Зи эрзиман – зи рикIин рагъ
Халкьдихъ хьун я азад нефес,
Лезгистандихъ – хъхьанвай сагъ! –
ООН-дани жедайвал сес.

Ихьтин цIарар ава куь цIийи ктаб ачухзавай «Зи рамсабриз» тIвар алай шиирда. Малум тирвал, лезгийрихъ ООН-да сес хьанва, амма, гьайиф хьи, халкь сад хъхьанвач. Куь фикирдалди, лезги халкь сад хъжедани?

- Эхь. Кьилинди - лезгияр чеб ахварал фена виже къведач. Тарихдиз 50, 100 йисар – ибур гъвечIи легьзеяр хьиз я. Чи несилдиз халкь сад хъхьана, хилас хьайи югъ такуртIани, чи невейриз аквада. Завай инанмишвилелди лугьуз жеда: чи халкьдин садвал кьенвач, амма зайиф я. КIанзавайди чи фикир-хиял, майилар тупламишун я, герек чи садвилин къуват ва къудрат артух жедайвал.Сад хьайи стIалрикай сел жеда. Селдин хура дурум гуз жедай затIни авач.

- Куьне са шиирда лугьузва: «Агь, Самур зи, Самур зи, Къакъаравай сабур зи…». Яраб лезги халкь сабур къакъарай акъуд тавуна сад хъийиз жедатIа?

- СССР амайтIа, мумкин тир. Гила ваъ. Якъин, сабур са мус ятIани къакъарай акъатда. Чна сабур къакъара хуьзвайдакай за жуван шиирра гьайифдивди лугьузва. Гьелелиг чна ам, ивияр экъич тавун, кьиникьар тахьун патал хуьзва къакъара. Эгер гьалар икI амукьайтIа, за винидихъ лагьайвал, ам акъатда къакъарай. Тарихди вичи къалурда рехъ-хвал. ЯтIани чун кисна акъвазна виже къведач. Чи къуьл тарашзава нуькIери… Мадни башкъа: и шиирда зи лирический геройди лугьузва: «ТуштIани зун Шарвили, Шарвилидин неве я». Маса гафаралди, им Шарвилидин кар Шарвилидин невейри баркаллудаказ давамарда ва кьилизни акъудда лагьай чIал я.

- И жигьетдай заз куьне куь «Къукърум» тIвар алай шиирдиз-азнурдиз баян гана кIанзавай:

Къанун амач – амач гьукум.
Хкажзава гьар сада ттум,
Хкаждай ттум авачтIани.
Уьмуьр хьанва туькьуьл закьум,
Регьебррин чин – кIеви хурум,
Хурум ерли амачтIани.
Девирдал ранг алачтIани,
Хуьзва рикIе умудрин тум.
Къуй авурай цаву къукърум,
Къукърумдихъ марф галачтIани, - кхьенва куьне.

Итижлу я, куьне гьикI фикирзава, къукърумрин гуьгъуьналлаз марф къвадани?

- И суалдиз за «Умуддин марф» тIвар алай неосонетда жаваб гузва. Ана рефрен яз тикрар жезвай ихьтин цIарар ава: «Къецихъ къвазва марф – фадлай къун тавур…». Гьич садрани умуд атIана виже къведач. Фадлай къун тавур марф къе къвазвайвал, са мус ятIани чи халкьни сад хъжеда. Са мус ятIани марф къвадайдахъ умуд хьана кIанда. Эгер гьар са лезгиди хайи чилел гьа и саягъда халкь сад хъхьуник умуд кутазватIа, иншаллагь, а югъ алукьни ийида. Кьуд патахъ лепе гузвай садвилин пайдах вуна кьун тавуртIани, пака ви неведи кьада. Са рахунни алачиз! Диде-тIебиатди чаз лугьузва: гьикьван йиф яргъиди хьайитIани, экв жеда, югъ къведа ва чи кьилел рагъ куькIуьнда.

- Уьмуьрда, хизанда куьн бахтлу инсан я. Амма куь цIарарай куьн бахтсуз яз аквазва. Куь шадвилин цIай бязи вахтара зайиф жезва.

- Гьар са художественный эсер адан автордин руьгьдин, санагъдин (талантдин), устадвилин велед я. Амма абур кьветхверар туш. Гьикьван мукьвавал аватIани, хва бубадиз гьар са жигьетдай ухшамиш тежервал, зунни зи лирический герой эйни сад хьтинбур туш. Гьа са вахтунда абур чеб чпивай къакъудизни жедач. Им тIебии кар я. Гила куь суалдал хквен. Гьам завай, гьамни зи лирический геройдивай жув тамамдиз бахтлу кас я садрани лугьуз жедач. Зун гьамиша гьам бахтлу я, гьам - бахтсуз. Гьар юкъуз, гьар декьикьада. Бахтлу я зун атанва и дуьньядиз, сагъ-саламат яз, кIубан яз; захъ зи хизан, кIвал-югъ ава, бубайрин рекьиз вафалу яз жуван зегьметдалди са вуч ятIани арадал гъиз алакьна, садазни зиян тагана, писвал тавуна. Зун бахтсуз я, вучиз лагьайтIа зун дуьньядиз са сеферда къвезва, амма заз вири дуьнья, адан гуьзел чкаяр акунвач. Завай дуьнья заз кIандайвал аннамишиз хьанвач, заз алсир (алем арадал атунин сир) къени чир хьанвач. Гьам чир тахьана, зун и дуьньядайни хъфида. Генани зи са шиирда кхьенвайвал:

«Завай гуз жезвач бахтсузриз нуьсрет,

Я ачух жезвач авамрин вилер». Завай набудриз, начагъриз дава-дарман ийиз, етим-есирриз куьмек гуз жезвач. Гьавиляй зун бахтсуз я.

«И дуьньядиз къвезва инсан ирид цавун даях яз,

Чирун патал муьжуьд лагьай цавун хийир шийирни», - лагьанва зи са маса шиирда. Дуьньядиз къвезвай инсандин везифа, мурад, метлеб вуч я, квекай ибарат я? Диде – тIебиатди ам ирид цавун даях паталди гъизва и дуьньядиз. Зи мурад гьар са инсанди вири мемлекатдихъ галаз санал муьжуьд лагьай цавун хийир-шийир чирун ва и карда гьарма сад вичин эрзимандив агакьун я. Гьа чIавуз завай лап Эверестдин кIукIни кукIвал хкаж хьана, вири Алемдиз гьарайиз жеда: захъ ацIай бахт ава!

- Азиз муаллим, суалриз жавабар гунай куьн сагърай. Чаз квехъ руьгьдин кIубанвал, мягькем сагъламвал ва куь рикIевай вири мурадриз экуь дуьнья акуна кIанзава.

- Куьнни сагърай!

Мегьамед Ибрагьимов - "PORTAL21"