Къадим девирра лезги чIала существительнияр арадиз гъунин карда -л, -м, -н, -р, -й суффиксар гегьеншдиз ишлемишзавай. Алай девирда и сонорныяр анжах са тIимил кьадар существительнийра «халисан» суффиксар хьиз чара жезва. ИкI, лезги чIала, чи гьисабунрай, 30-дав агакьна -л, -р, -н, -й, -м акал хьана глаголдин дибрикай арадиз атанвай существительнияр ава. Чпин эхирда и сонорный сесер авай сая существительнийрин умуми кьадар лагьайтIа, кьве вишелай артух я. Аквар гьаларай, гьабурукни глаголдикай хьанвай ва гьадахъ галаз манадин ва къурулушдин жигьетдай алакъалу тир гафарни ква. Анжах алай девирда абурукай глаголди делилламишнавайбур чара авун, абурун арада хьайи манадинни къурулушдин алакъаяр тайинарун са акьван регьят кар туш. И кардин себебни ам я хьи, словообразовательный жуьтер яратмишзавай ва чеб чпихъ галаз алакъалу тир глаголарни существительнияр къурулушдинни манадин жигьетдай хейлин дегиш хьанва. Иниз килигна сонорныйрал акьалтIзавай существительнийриз этимологиядин тедбирар гун, абурун арадай глаголдикай арадиз атанвайбур лишаламишун, глаголрихъ галаз авай ва хьайи словообразовательный (манадинни къурулушдин) алакъаяр тайинарун ва а жуьтер чеб чара авун чIалан тарих ахтармишунин карда важиблу месэла я.
Глаголдикай хьанвай существительнияр веревирд ийидайла, эвелни-эвел къвал «марф», эчIел, квал гафари чпел фикир желбзава. Абур, са шакни алачиз, къун, эчIин, кун (ква хьун) глаголрихъ галаз алакъалу я ва абурун къурулушдик квай эхирдин [л] сес суффикс хьиз чара жезва [кил. Гьайдаров 1966; Талибов 1968, 1980; Алексеев 1985]. Уртах мана-метлеб агъадихъ гузвай жуьтерани тайин жезва, гекъ.: цун > цва-л, кIватIун > кIватIа-л, шехьун > ше-л, тIар хьун (тIа-хьун) > тIа-л. Существительнийра регьятдиз -л суффикс лишанламишиз жезва.
Тешкил хьунин ужунда хъиткьин, шуьткьуьн ва хъуьруьн1 глаголрикай хьанвай хъиткьер, шуьткьвер ва хъвер существительнийра -р суффиксди кьетIен чка кьазва.
Гьа са жуьредин маналу паяр агъадихъ гузвай -н суффиксдал акьалтIзавай существительнийрани ава, гекъ., чеб гуьн ва цун глаголри арадиз гъанвай ва чебни, адет яз, аналитический (парономатический) гвен гуьн ва цан цун къурулушра ишлемишзавай гвен ва цан уьлчмеяр.
Вири и существительнийри глаголдин мана-метлеб сахламишнава, гьавиляй и жуьтера словообразовательный алакъаяр кьатIун четин кар туш.
Са бязи жуьтериз фикир гайила, ана глаголдинни существительнидин арада авай словообразовательный алакъаяр дегиш ва я зайиф хьанвайди аквазва. Месела, фер ва ифин, фул ва ифин2, къекъвел «рекьин жигъир» ва къекъуьн, цвар ва цун, цур «куьлуь марф» ва цун, цил ва цун жуьтера делилламиш хьанвай ва делиламишнавай гафарин манайрин умумивал жагъурун регьят месэла жезвач. Фонетикадин жигьетдай абур алакъалубур хьиз аквазватIани, манадин умумивал кьатIун ва тайинарун регьят туш. Амма чIалан илимда къалурнавай ва вич винидихъ ганвай уьлчмейрани малум жезвай «гьерекат» > «гьерекатдин нетижа» (ва я гьерекатдин нетижада предмет хьунухь) словообразовательный кIалубди-чешнеди глаголдинни существительнидин формальный ва манадин мукьвавал тестикьарзава. Эхирда сонорныяр авай хейлин существительнияр глаголрикай арадиз атанвайди чпихъ гьа сад хьтин словообразовательный кIалубар хьуни успатзава. И къайдадиз умуми кьетIенвал авайди мукьва чIаларин делилрини къалурзава. Гекъ., месела, мукьва чIалара эчIин ва эчIел3 гафарин рафтарвал [кил. Талибов 1968; Алексеев 1985; Сулейманов 2000]. Ихьтин жуьтер чIалан лап куьгьне къатариз хас я, абуруз Къавкъаздин маса чIаларани талукьвилер ава. Инал лагьана кIаннда, Дагъустандин бязи чIалара лезги чIала авачир са дувулдин глаголдинни существительнидин жуьтерни ава, гекъ.: ав. ретIизе > ретIел, лак. лаххан > лаххия (алукIун – партал); ав. рохIизе > рохел (шад хьун – шадвал); дарг. умцес > умцла (алцумун – терез); дарг. биргес > исла (хкатIун – хкатIнавай шей); таб. асаз > асал (асунун – асунзавай шей); агъ. жигас > жигал (жигун – чайгъун, саврух); рут. йетес > ятал (гатун – гатанвай шей); агъ. сирфас > зарфел4 (гаралай авун («веять») – саф) ва мсб. Аквазвайвал, лезги чIалан жуьтера существительнийрин чкаяр я маса чIаларай кьабулнавай гафари, я маса дибдин гафари кьазва. Я тахьайтIа абур маса дуьстуьрда арадиз атанва.
Существительнияр арадиз атунин къайдаяр, абурун морфемайрин тешкилат ва я къурулуш тайинардайла, манадин дегишвилер, адет яз, къурулушдин дегишвилерални ацалтзавайди фикирда кьун лазим я. И жуьредин тIебии дегишвелери а жуьтерик акатзавай гафарин къурулуш веревирд авун, абурун тIебиат ва ери-бине винел ахкъудун четинарзава. Гекъ., месела, глаголдивай къакъатнавай тIвал «узел» существительное. Сесерин жигьетдай адаз атIун, кьатIун, кутIун, илитIун глаголар мукьва я. Амма адан делил яз эхиримжи кьведан везифаяр тафаватлу жезва. Иллаки кутIун глаголдин мана тIвал существительнидин къурулушдик квайди хьиз ава. «Гьерекат > гьерекатдин абстрактный нетижа > предмет» словообразовательный кIалубдин ва мукьва чIаларин делилрин куьмекдалди тIвал существительное кутIун глаголдикай хьанвайди лугьуз жезва [кил. Сулейманов, 2000: 136; 167]. КутIун глагол вични тарихдин жигьетдай кутIал «хара, кул» существительнидин делил тирди якъин я. Аквар гьаларай, и са дувулдин глаголар, абурукай иллаки виридалайни сая тир атIун глагол тIул / атIун «дуьз чка», тIвал «лаш, кIарас», тIур (тарцин; чинал экъечIдай) ва тIур «тIуьн недай алат» существительнийрихъ галазни асилдай сих алакъада авай. Эхиримжиди, вичин нубатда, ахц. нугъатдин ку-тIур «кавча, чуквадин тIур» гафунин делил хьана [Сулейманов 2000: 58]. Абуруз виридаз санлай са гьихьтин ятIани уртах мана хас я («атIун, кьатIун»). И умуми мана-метлебди дувулдин *-тI- уьлчме тарихдин жигьетдай аялрин хитI гафуна авайдини къейд ийидай мумкинвал гузва.
Словообразовательый жуьтер арадиз гъизвай гафарин къурулушра гьалтзавай тафаватлувилер (маналу паярин сад хьтин кьадар тахьун ва мсб.) гзаф дуьшуьшра гъавурда тваз жедайбур я. Месела, атIун глаголда авай «алава» ачух [а] сес тарихдин жигьетдай префиксальный уьлчмедин амукьа я, гьадакай амай пай я лугьуз жеда. Ам са дувулдин глаголрин манаяр дегишарнавай, *кь-а-, *к-у-, *ил-и- префиксар жуьреба-жуьре вариантра бинелу ийизвай уьлчме тир.
Идахъ галаз сад хьиз, тарихдин жигьетдай *-тI- уьлчме-дувул квай гафар чIул «рицI» ва цIил «гъал, кашу» гафарихъ галазни алакъалу я (гекъ. таб. тIил, агъ. тIил, арч. тIили, рут., цIах. тIотI). Эхиримжибур вичин дувулдин ачух тушир сес жуьреба-жуьре вариантра чара ва дегиш хьуникди гьа са гафуникай арадиз атанвайди Р.И. Гьайдарова къейдзава [1968: 170]. Абурун умуми «галкIурун» манадини чи гиман тестикьарзава.
Манадин жигьетдай регъуьн глаголдинни ва адахъ галаз алакъалу тир гъуьр существительнидин къурулушар туьш жезвач. И словообразовательный жергедик регъуьн глаголдикай арадиз атанвай гъвел (гекъ. ахц. эгъвел // квархвар «фан кIус») «кIус»5, гъвар «хемир» существительниярни акатзава, гьабурни формальный жигьетдай винидихъ ганвай гафарив гекъигунивди марагьлу жезва. Глаголда существительнида авачир префиксдиз ухшар тир кьатI-уьлчме ава. Алай девирда ада вуч мана къалурзаватIа тайинарун регьят кар туш. Са бязи мукьва чIалара и жуьтуьна сад хьтин къурулуш ава, гекъ. буд. рахIадж «регъуьн» ва рахIадж «гъуьр». Аквадай гьаларай, лезги чIала существительнидин къурулушдани сифтедай префиксальный пай авай, гуьгъуьнлай, вичин махсус везифаяр тамамар тийизвайвиляй, адан лазимвал чIала амукьнач. Префиксальный уьлчме виче «регъуьн, куьлуь-куьлуь авун» мана сахламиш хьанвай *ре-гъв существительнидин къурулушдани гьалтзава.
Винидихъ къалурнавай уьлчмейра авай (-гъ-) дувул эгъуьнун глаголдани гьалтзава, вичин нубатда, ада эгъвел «окучивание» (гекъ. ахц., ялцIугъ. эгъвел гун – руг гун) ва кьуьгъвер (*кьуь-гъве-р) «цан цанвай чка» существительнияр тешкилнава. Тарихдин жигьетдай вири и гафар чеб чпиз мукьва я. Са чешмедай къвезвай и гафар, шаксуз, легъв6 существительнидихъ галазни алакъалу тир. Агъул чIалан материалди тестикьарзавайвал, кIвар «регъв» (гекъ. гьакIни са чешмедин уркI «фур») существительнидин бине ру-кIа-с «эгъуьнун» глаголдай жагъизва [Сулейманов 2000: 195]. Идахъ галаз сад хьиз агъул чIалан дериватрихъ галаз лезги кIам, кIвал, кIар ва кIур существительнияр алакъалу тирди хиялдиз къвезва. Тарихдин делилри «эгъуьнун» глаголни «кIвал» существительное гьа са чешмедай къвезвайди къалурзава [кил. Сулейманов 2000: 107]. Гьа икI, лезги кIвал ва кIам гафарин делилламишзавай диб агъул ру-кIа-с глаголдай гьатда. Эхиримжиди вични лезги акIурун (< *акIу-р-ун) глаголдиз мукьва хьун мумкин я. Адан дибдикай кIун «клин» существительное арадиз къвезва, гьамни, вичел гьалтайла, кIуьн «гъвечи кIун» существительнидин бинеда жезва. Эвелдай гьа са гафунин фонетический вариантар манаяр чара хьуникди (обособление) кьилдин гафариз элкъвенвайди Р.И. Гьайдарова къейднава [1968: 171]. Аквар гьаларай, глаголдин *-кI- дувулдихъ галаз агъул кIур «тар, таз» ва лезг. *кIар-ас гафарни алакъалу я.
Махсус литературада къейднавай «эгъуьнун» > «эгъуьннавай чка» > «фур» > «къул» манадин кIалуб хьуни [кил. Сулейманов 2000: 137-138] и жергедик лезги чIала къул «очаг» гафни акатзавайди ва ам абурухъ галаз са чешмедай атанвайди лугьудай мумкинвал гузва. Бинеда *-гъ-, -къ- ва -кI- уьлчмеяр авай гафар тарихдин жигьетдай гзаф манайра ишлемишзавай уртах са (синкретичный) дувулдикай фонетикадин дегишвилер кьиле фена арадиз атанва. Абур вири са «мукан шарагар» я. Нетижада гьа са дувулди пуд словообразовательный гьалкъадиз рехъ ганва: 1) -гъ- «регъуьн»: регъуьн – гъуьр – гъвар – гъвел – регъв; 2) -гъ- «эгъуьнун»: эгъуьн – эгъвел – кьуьгъвер – легъв; 3) -кI- «эгъуьнин нетижа – фур (углубление)»: акIун – кIам – кIвал – кIур – кIун – кIуьн – къул. Аквадай гьаларай, эхиримжибурухъ галаз сад хьиз кIур (кIур гун) уьлчмедизни уртах мана авай.
Дагъустандин чIалара существительнийрин аффиксар глаголдин кьетIен формайрин (инфинитивдин, масдардин ва я причастидин)7 эхирда авай сонорныйри къалурзавай сяйи тир (бегьерлу, цицIи) суффиксрихъ галаз авай туьшвилини вичел дикъет желбзава [Алексеев 1985; Сулейманов 2000]. Лезги чIала -м квачиз, вири и аффиксри-сонорныйри глаголдин кьетIен формаяр арадиз гъизва, икI: -р, -й уьлчмеяр причастиядин аффиксар я, -н – масдардин. Эхирда жезвай -л-дикай рахайтIа, ам фиярин нугъатда анжах са же-лу «жедай, мумкин тир» причастида гьалтзава [кил. Абдулжамалов 1965: 11].
Гьа са существительнидиз нугъатра жуьреба-жуьре сонорныйрал акьалтIзавай вариантар хьун мумкин я. Месела, агъадихъ гузвай гафара суффиксар дегиш жезва (варьирование), гекъ.: тIун / атIун ва тIул «дуьз чка» (< атIун «кьатIун, чара авун»). Са бязи нугъатра лит. -л суффиксдиз -р барабар хьунни къейд ийин, гекъ. квал ва чеперин нугъ. квар хьы «ква хьун» глаголдин къурулушда гьалтзавай квар, шел ва нугъатдин шер8. Акси яз гекъ.гьакIни шуьткьвер ва гельхенрин шуьткьвел.
Муькуь патахъай, сонорный-суффиксри арадиз гъанвай существительнияр причастие ва я масдар субстантивламиш хьана арадиз атанвай существительнийрихъ галаз какадарна виже къведач. ИкI, къай «мекьивал, аяз» ва хай «обрыв, пропасть» существительнияр винидихъ рахай хьтин кIалубриз ухшар ятIани, абур къайи ва хайи причастияр субстантивламиш хьана арадиз атанвайди ашкара я. ГьакIни кьин (кьин кьун), ифин, атIун «межа» существителнияр кьин, ифин, атIун масдарар субстантивламиш хьана арадиз атанва. И существительнийрин манаяр чпиз рехъ ганвай (дибдин) глаголрин манайривай къакъатнава.
Существительнияр причастидин ва масдардин формайрихъ галаз туьш жедайла, аквадай гьаларай, чи вилик абурун субстантивламиш хьанвай кIалубар ква, амай дуьшуьшра чун суффиксрин куьмекдалди арадиз атанвай тIварарин шагьидар я. Месела. ахцегь нугъ. *цIу-кьун «куьн (шить)» глаголдин дибдикай (гекъ.: агъул дукьас, рут. удкьас) субстантивациядин куьмекдалди акьун (акьван, кьун) «спица для вязания» существительное пайда хьанва. Нугъатра эхиримжидаз ихьтин варинтарни ава: кьунар лутк., кьалар кIварчагъ., кьунар агълаб.
Гекъигин гьакIни чин «лицо» существительное. Адан эхирда авай [н] сесни аффиксдиз ухшар я, ам «вичел чан алай» -н аффикс хьиз чара ийиз жеда. Адан къурулуш ва мана-метлеб дегиш хьанватIани, ана къушаба глаголдин формальный пай ама, гекъ.: чи-з (те-чи-р, чирун, чир хьун). Гьакъикъатда, ам къадим *чи-н «чир хьун» глаголдин субстантивламиш хьанвай форма я.
Чешне яз чIун «волокно» уьлчмени гъиз жеда, ам галчIурун «тянуть» глаголдин тарихдин формади делилламишнава. Гекъ. гьакIни чIугун «тянуть». ЧIун существительниди глаголдин формальный уртахвални, манадин мукьвавални хвена. Адахъ исятда авай мана «ялзавай, чIугвазвай за затI» манадин бинедаллаз цIийи («гьа чIугвазвай затIунин тIвар», яни «волокно») метлеб яратмиш хьунихъ галаз алакъалу я. Этимологиядин жигьетдай глаголда г- ва -ал- превербар чара жезва, дувулдин гуьгъуьнлай къвезвай -р- каузациядин аффикс я (ахц. нугъ. и уьлчме -р- галачиз ишлемишда, гекъ.: калцын). Иниз килигна, *г-ал-чIу-р-ун (*галчIун) глагол гьакъикъатда вичин этимологический формадин бинедал яратмиш хьанва, ам *чIу-н тир. Глаголдинни существительнидин къурулушдин алакъалувал табасаран чIалани гьалтзава, гекъ. чIум «чIун» ва чIюбхюб «чIугун».
Чи фикирдалди, къадим *чIун глагол чIар ва чIул существительныйрихъ галазни мукьва тир. Абурун мана-метлебдин мукьвавал садлагьана кьатIуз жезвач. Теклифзавай этимология тестикьарун патал лак чIалан чIара «чIар» ва чIулу «чIул» гафар къалуриз жеда.
Идахъ галаз сад хьиз лезги чIул (нугъ. чIил, чIуьл) асилдай са дувулдин цIил ва цIар существительныйрихъ галазни алакъалу тир: сана чI сес мягькем хьанва, муькуьна – цI [кил. Гьайдаров 1968: 170]. Тарихдин жигьетдай абур глаголдин умуми -тI- (килиг винидихъ) элемент авай уьлчмейрихъ галаз са словообразовательный гьалкъадик квай. Гьакъикъатда, гьабурни, винидихъ къейд авурбур хьиз, гьа са дувулдин фонетический вариантар кьилдин гафариз элкъуьникди арадиз атанва. Им гафар арадиз гъунин карда алатай девирра гегьеншдиз ишлемишзавай деривациядин къайда тир. Существительнияр чеб арадиз гъанвай дибривай фонетикадин ва манадин жигьетдай чара хьайила, абурун дибра тамам опрощенидин гьерекат кьиле фенва, яни маналу паяр сад садак акахьнава.
Са бязи глаголар, месела регъуьн глагол, делилламиш хьунин жигьетдай существительнидин са дибдихъ галаз ваъ, кьведахъ галаз гутаз жезва: са патахъай ахьтинди – гъвел ва я гъуьр я, муькуь патахъай – *ре-гъв. Гекъигин гьакIни агъадихъ гузвай жергеяр: кIватIун = кIватI > кIватIал; атIун = хитI (аялрин гаф) «атIутI; атIузвай шей» = атI // йатI «атIутI» (нугъ.) > тIун // тIул «дуьз чка»; эчIин = эчI «юкь, хъуьчIуьн кIан»9 > эчIел.
И жергейрик квай гъвечIи къурулушар (кIватI, гъуьр, эчI, хитI // атI) себеб яз, гафарин маналу паярин состав ва абурун къурулуш кьве къайдада ачухардай мумкинвал жезва. Месела, кIватIал существительное яратмиш хьунин тIебиат гьакI кIватI субстантивдин, гьакI кIватIун глаголдин куьмекдалди ачухариз жеда, яни ам гьакI кIватI-ал, гьакIни кIватIа-л хьиз чара авуртIа жеда. Амма гафунин къурулуш ва адан этимология дуьз тайинардай алатар агъадихъ гузвайбур хьана кIанда: ихьтин гафар гьа са къурулуш авай ва я ухшар кIалубрин гафарихъ галаз гекъигун; арадиз гъизвай ва арадиз атанвай дибар гутун ва абурун манадинни словообразовательный кьетIенвилер ва рафтарвилер тайинарун; аффиксрин чпин кьилдинвилер ачухарун; абуруз талукь тир словообразовательный алакъаяр, абурун гьа чIалан паюнин сергьятда бегьерлувал ва мсб. Месела, чи гьисабунрай, кIватIал гафуна -л аффикс лишанламишун дуьз я. ИкI лугьунин себеб эвелни-эвел цун ↔ цвал рафтарвилер ва абур кьетIен структурно-семантический кIалубдиз (алгоритмдиз) табий хьунухь я.
Ачухарзавай месэладиз маса терефарни ава. Чун рахазвайди чIалан илимда фадлай вичел дикъет желбзавай ва гьуьжет алай месэла я – тIвар сифтегьан категория яни, тахьайтIа глагол? И месэла глаголдинни существительнидин гзаф уьлчмейрикай ибарат тир жергейриз фикир гайила, лап якъиндиз винел акъатзава. ИкI, месела, къурулушдин жигьетдай сая регъв существительное хьуни глаголдин тIебиат кьве жуьреда ачухардай мумкинвал гузва: регъв гафуни регъуьн (регъв + авун) глагол арадиз гъанва, я тахьайтIа – регъуьн гафуникай регъв арадиз атанва. И месэладиз гьакI алай девирдин, гьакIни тарихдин жигьетдай килигиз жеда. Алай вахтунда простой къурулуш авай уьлчмеяр нулевой аффиксациядин куьмекдалди арадиз атанвайди фикирда кьун истемишзава [кил. Алексеев 1985: 115, Сулейманов 2000: 157]. Гьакъикъатда, существительнияр арадиз гъизвай глаголрин бинеда винидихъ къейд авур хьтин простой (сая), синкретичный лексический дибар (кIватI, хитI / атI, кьечI) авай. Гьабуруни, аквар гьаларай, тарихдин жигьетдай гьам глаголдин (буйругъдин), гьамни тIварцIин манаяр къалурзавай. Асилдай существительное ва глагол кьетIендаказ тафаватлу тушир лугьузвай тезиздал бинелу яз [кил. Алексеев 1985 ва мсб.], чавай и уьлчмейри синкретичныйвал хвенвайди лугьуз жеда. ИкI, месела, кIватI гафуни вичин тарихдин хсусивал сахламишнава: ам существительнини я («комок»), гьакI глаголдин буйругъдин формани («собери»). ХитI (аялрин гаф) лагьайтIа – ам «атIутI»-ни я, «атIузвай шейни» я. Гележегда ихьтин уьлчмейри чпел анжах са везифа къачузвайвиляй, абур тайин тир са формада кIалубламиш жезва – тIварцIин ва я глаголдин (буйругъдин формадин).
Ихьтин уьлчмеяр себеб яз, алай девирдин къурулушриз этимологиядин тедбирар гудай мумкинвал жезва. Гекъиг литературный атIутI глаголдиз талукь тир ахц. нугъатдин атI / йатI (адан куьмекдалди литературный формадин маналу паяр чара ийиз жезва *атI-утI).
Манадин жигьетдай литературный чIемерук гафуниз талукь тир къимил нугъатдин йай гафни кьетIен я. Ам къурулушдал гьалтайла лит. чIалан ягъун глаголдин буйругъдин я-гъ (йа-гъ) формадиз мукьва я. Гьа и нугъатдин йикь «гьекь»10 гафни марагълу я. Адан бинеда литературный чIалан кьин (*кь-ин) глаголдин буйругъдин форма (йикь) ава.
Агъадихъ гузвай существительнийрин этимологиядини чпел фикир желбзава, мес.: рух «гам» (гекъ.: хурун «ткать» < *ху-р-у-н, ина -р- каузация къалурзавай тарихдин аффикс я); кIукI «вершина» (гекъ.: кукI-ун «липнуть», ккIал, кукIвал «пине»); чIук «кIус, пай» (гекъ.: чукIул, чIук-чIук авун, чукI-у`н «паюн»); фер (нугъ. еф) «гирве» (ам иф-ин глаголдикай арадиз атанва); цIарх (адан мана табасаран чIалан глаголра ава, гекъ.: цIахус, кцIахуз ва алцIахус «къадгъунун, чухун»). Эхиримжиди, аквар гьаларай, неинки лезги цIакул ва цIапур существительнидихъ, гьатта чухун глаголдихъ галазни мукьва тир. Гекъиг гьакIни словообразовательный гьалкъайра сонорныйрал акьалтIзавай существительнияр авачир жергеяр: зурз ↔ зурзун, кьеж ↔ кьежин, экв ↔ акун (гекъ. арч. акон) ва мсб. Глаголдин жуьт авачир лезг. саф гафни кьетIенди я. Вичин нубатда, ам агъул зарфел «саф» арадиз гъизвай сарф-ас «веять» глаголдихъ галаз гутаз жеда.
Арадиз атунин жегьетдай гьакIни юзун / югъун (нугъ. югIуьн) глаголдин манадин компонент сахламишнавай звар (нугъ. гIвер / гвер) существительнидини дикъет желбзава. Ам гъвел гафунин этимологиядиз мукьва я, гекъ.: звар < юзун ва звал < ругун жуьтерин алакъаяр. Абурун формальный къурулуш нугъатрин оппозицийри тайинарзава, гекъ.: гIвел ва йигIун // йигун. Алай девирда къурулушдинни манадин жигьетдай чара тир ва чпи звал, звер ва звар существительнияр яратмишнавай ругун ва юзун глаголрин бинеда гзаф манайрин уртах (синкретичный) дувул авайди хиялдиз къвезва. Гьакъикъатда, гьакI язни я. Манадин алакъайри ва з // г // гI сесерин талукьвилери и са бинедин существительнийра -л, -р суффиксар ва глаголдин къурулушда префиксальный ру-, йу-11 уьлчмеяр чара ийидай мумкинвал гузва.
Глаголдин ва существительнидин сергьятра дувулар дегиш хьуникди къвез-къвез абурун мукьвавилин лишанарни цIразва ва нетижада ахьтин жуьтер яратмишзавай гафар манадин жигьетдай чеб-чпивай къакъатзава. Месела, гекъиг фонетикадин къанунрал асаслу яз дегиш хьанвай, амма ери-бине сад тир цIур ва тIар (< тIар хьун) уьлчмеяр [кил. Алексеев, Загиров 1992: 83; Загиров 1987: 66; Хайдаков 1973: 177]. Ина тI / цI дувулдин фонетический модификаторар я.
Винидихъ къалурнавай гьерекатрин нетижада жуьреба-жуьре тешкилатар яратмиш хьанва. Месела, хер существительнидин манада алай девирда чеб-чпивай чара ва яргъа тир, амма тарихда синкретичный (уртах) дувул бинеда авай ягъун ва хун глаголрин гелер аквазва. Къурулушдин жигьетдай хун глаголдиз хер существительное мукьва ятIани, адан делил яз чна ягъун глагол кьазва. Мукьва чIалара12 ягъун ва хер уьлчмейрин алакъаяр сад хьтин формальный муракабвилел бинелу жезва, гекъ.: лак. щун > щаву, агъул. йирхIас > йирхIун. Аквар гьаларай, лезги чIала са дувулдин гафарин арада манадин алакъаяр зайиф хьанва, абур формальный жигьетдайни чара хьанва.
Тарихдин тедбирри ругул существительное хун (ахц. *ру-хун) глаголдин дувулдикай арадиз атанвайди, гьадакай пайда хьанвайди къалурзава. Манадин алакъаяр ина зайиф хьанватIани, амма михьиз квахьнавач. Гекъиг мукьва чIаларин къуша (параллельный) словообразовательный тешкилатар: цIах. иггарас «хун» глаголдикай арадиз атанвай выгыл «эркек» существительное (гекъ., рут. выгыл «гъуьл, итим») [Талибов 1968: 82].
Манадин делиллувал тайинарун регьят месэла туширди агъадихъ гузвай уьлчмейрини успатзава. ИкI, месела, садлагьана, гъуьл существительное хуьн глаголдихъ галаз алакъалу авун ажайиб аквада. Амма и аннамишунар сад авунин бинеда «хуьзвайди, къаюмвал ийизвайди, пад кьазвайди…» манади гъуьл существительное арадиз гъизвай (яни «хуьн > хуьзвайди > гъуьл») кIалуб ава. Аквазвайвал, гафарин мана чпин генетический манадихъ галаз кьан тийидайвал дегиш хьанва. Адан судур яз къурулушни дегиш жезва. Гельх. ва фиярин нугъатра дувулдин ачух тушир сесерин формальный алакъалувилер сахламиш хьанва, гекъ.: хуьл ва уьхуьн.
Формальный терефди гъал ва хурун (глагол) гафарин рафтарвилерин бинеда «са шейни» авачирди къалурзава, ина са умуми пайни авач – са уртах гьарф ва я сес. Амма мукьва чIаларин материалри [кил. Алексеев 1985: 109] абурун арада къурулушдин ва мана-метлебдин алакъаяр хьанвайдакай хабар гузва. ЧIала дуьшуьш жезвай гъ // х сесерин талукьвилерини и фикир субутарзава, гекъ. фияр нугъ. хал «гъал». Хурун гафунин къурулушда каузациядин тарихдин суффикс -р- чара жезва: *ху-р-у-н. И диб, чи фикирдалди, рух «палас» существительнидихъ галазни алакъалу я.
Рутул чIалан материалди лезги хьар «фу чрадай чка» существительнидин ва кун глаголдин бинеяр сад тирди къалурзава, гекъ.: гъу-л(б/р)-хьарай «сгорал», ли-л(р/б)-кIвара «зажигает» ва гу-л(р/б)-кара «поджигает». Лезги чIала хьар ва кун гафар вич фонетикадин жигьетдай геж кIалубламиш хьанвай фу существительнидизни мукьва я. Ина авай ф сес хь сесинин вариант я, ам делабиализовать хьунин судур я.
Лезги чкал (фияр. чуквал, рут. джугал, таб. гал, уд. хъIол, ав. хъал, лак. ккири) существительнини вичин дибдин глаголдихъ галаз гьа ихьтин кьатIун тежезмай алакъада ава. Адан ери-бине анжах тамам этимологический анализди гузва: ам алажун (агъ. абчас, рут. хъабджес) глаголдай къвезва [кил. Алексеев 1985: 79]. Ибурухъ галаз сад хьиз алашкар хьун (*ала-шка-р) глаголни са дувулдинди язва. Гекъиг гьакIни лак. ликкан «илягъун».
Агъадихъ гузвай жуьтерини, чи фикирдалди, гафарин этимология ачухарунин карда кьетIен чка кьазва, гекъ.: туькьуьл ва туькьуь-н(ун); чукIул (чIук-чIук) ва чу`кI-ун; тукIун (гекъ. таб. кIаркIар «чукIул» ва убкуб / йибкуб «резать»); кьал «былинка, стебель» ва кьун «держать».
Гьерекатдин мана авай -м-дал акьалтIзавай существительнияр лезги чIала тек-бир дуьшуьш жезва, гекъ.: чIидгъем < чIудгъун [Талибов 1968: 99] (кIварч. гов. жилгъем). Аквар гьаларай, агъадихъ гузвай жуьтерни гьа жергедай я, гекъ.: къекъуьм «ушко иглы» < къекъуьн; кьекьем < акьалун (гекъ. дарг., арч. дорки «веко» ва докас «накрывать»), кьечIем < кьечIин «встряхивать» ва я кьечIягъун «выгребать» (гекъ. гьакIни: кьеч «глиняный горшок, крынка», кьечI «ниша в стене»), галкIам «хъчарин са жуьре (адет яз, афарар ийида)» < галкIун ва мсб.
Мана-метлебдин алакъаяр агъадихъ гузвай жуьтерани лап зайиф хьана: Ричал «Рычал-су» ва ручун / ричун «пис ни атун (цикай), ктIун» [кил. Гьайдаров 1998: 48], тIун «ясли (для скота)» ва тIуьн [кил. Сулейманов 2000: 219], стIал, тIили ва аватун [кил. Хайдаков 1973: 129; Алексеев 1985: 93; Загиров 1987: 168].
Чи гьисабунрай, агъадихъ гузвай жуьтер яратмишзавай гафар, гекъ.: хвал ва тухун, кIар ва чкIун, твар «зерно, зернышко» ва тун «вложить, сажать» ва я гатун «молотить» (гекъ. агъ. утас «молотить»), цIай // цIар «линия» ва кун «гореть» (цI // кк сесерин талукьвилер) – чеб чпихъ галаз алакъалу тир.
Гъиле авай материалди къалурзавайвал, бязи дуьшуьшра лезги чIала амачир глаголдинни тIварцIин жуьтуьнин уьлчме-пай нугъатрай ва я мукьва чIаларай гьат хъийизва. ИкI, месела, нугъатдин хъухъвал «сорт пряника» гафунин туькIуьр хьун литературный хъухъун глаголдив гекъигунивди тайин жезва [кил. Гайдаров 1966].
Формадал гьалтайла, ахвар существительнини фикир гуниз лайихлу я. Манадин жигьетдай ам къаткун ва я ксун глаголриз мукьва хьана кIанзавайди хиялдиз къвезва. Анжах лезги чIала ахвар гаф къаткун ва я ксун глаголрихъ галаз къурулушдин жигьетдай гекъигиз жезвач. Амма и существительнидин кIалубдин кьетIенвилери ва адахъ гьерекатдин мана хьуни ина «са вуч ятIани» авайдакай хабар гузва. Амни винидихъ веревирд авур хьтин существительнийриз ухшар я: эхирда р сес ава, дувулдин ачух тушир сес пIузарламиш хьанва (гекъ.: акун > аквар) ва мсб. Мукьва чIаларин делилри чи гиман тестикьарзава. Анра чи чIала амачир дибдин глагол сахламиш хьанва, гекъ. таб. ахуз, агъ. ахун, ахас «ксун». Дибдин глагол квахьуни аффиксар ва дувул сад хьуниз (опрощенидиз), абурун сергьятар амукь тавуниз рехъ ганва. Ихьтин дуьшуьшра сонорный-пай аффиксдай гьисабун виже къведач, ам морфологиядин жигьетдай чара тежезвай паярин садвал арадиз гъизвай уьлчме, субморф я, яни «тапан морфема» я.
Эвелдай кIел «учеба» существительнидихъ галаз алакъалу тир глаголдин гелер мукьва чIаларай гьатзава, гекъ.: таб. бикIуз «кхьин», агъ. ликIенас, дарг. лукIес. Дибдин глагол кьуьл «танец» существительнидихъни амач [кил. Алексеев 1985: 110; Сулейманов 2000: 132]. Гьа и къайдада тIвар «имя» существительноени вич делилламишнавай «знать, мочь, уметь, назвать» мана авай глагол [кил. Алексеев 1985: 83] амачиз амукьна.
РуцIугул существительнидин бинедани глагол хьайиди гиман ийиз жеда, ам таб. убчIвуб «полировать», агъ. ицIвас «тесать», цIах. гьецIви, арч. бабцIас, кърыцI рыцIаьридж, лак цIуцIин чIалан уьлчмейрихъ галаз са жергеда тваз жеда [кил. Алексеев, Загиров 1992: 72]. Гьа и существительное, Р.И. Гьайдарован фикирдалди, эвелдай урукул, кукуцIул «держатель двери», гуьрцел гафариз мукьва тир [1998: 72]. Ойконимар тир Тркал ва Цнал гафарин бинедани, Р.И. Гьайдарова къейдзавайвал, глагол авай [1998: 48].
Ахтармишзавай существительнийрин дибар этимологиядин жигьетдайни гъвечIи уьлчмейриз пай тежедайла, абурун тIебиат тайинарун мадни четин жезва. Месела, существительное тIветIел «веснушка» гьа жергедай я (гекъ.: таб. тIитI, агъ. тIалтIам, рут. тIитI «сосок», лак. тIантIа «веснушка»). Къурулушдин жигьетдай гутаз жедай глагол мукьва чIаларани авач, амма гьакI ятIани литературада и барадай къейдзава хьи, эхиридин -л лезги чIала тIварцIин суффикс я, агъул чIала тIалтIам гафунин эхирда авай -ам лагьайтIа – гзафвилин кьадардин суффикс [Алексеев, Загиров 1992: 68].
ЧIалан илимда [кил Хайдаков 1973: 91; Алексеев, Загиров 1992: 41] кIукIвал «кожаная заплата, латка» гафунин чешме глаголдай къвезвайди гиман ийизва. Н.Д. Сулейманова къейдзава хьи, а гафуна авай -л-ди вичин сифте кьил «са квен ятIани винел» мана къалурзавай локативдай къачузва: кукIв-ал [2000: 152]. Эвелимжи этимология, чи фикирдалди, гьакъикъатдиз мукьва я. Существительнидин мана кукIун гьерекатдин нетижада алкIурзавай, кукIурзавай шей (яни «пине, кIукIвал») тIварциз элкъуьникди пайда хьанва. Глагол кукIун этимологиядин жигьетдай, аквар гьаларай, ккIал гафунизни мукьва я (гекъ. гьакIни: кIукI, ккIлам).
Гьам манадин, гьам словообразованидин жигьетдай формантриз чара тежезвай ва чпин эхирда сонорный [л, р, н, м, й] сесер авай существительнийрикай гзафбуруз гьерекатдин мана хас я, амма абурукай хейлинбуруз коррелятивный ва я гутаз жедай глаголар авач, гекъ: гел, гар, гъвар, гъел, гъер, кул, куьл, къван, кьвал, къур, къужгъур, кьен, кьекьел (гекъ. кьекьем / кIакIам), кьул, кьур, кIапIал, лил, тIул «хесет», фур, фин13 «тум», хар, хел, хумул, хуьр, хъел (гекъ. пехъи), хьел (гекъ. кхьин), царкIал, црцIал14, цуьл, чил, чуру, чул, чIидгъер ва мсб.
Ихьтин существительнийрикай са бязибур манадин жигьетдай тафаватлу я. ИкI, месела, кьил, гъил, пел, вил, кIул, цIвел, кьам ва мсб. кьетIенвал ам я хьи, абур вири бедендин паяр ва органар къалурдай гафар я.
Вири и гафара маналу паяр (дувул ва аффикс-сонорный сес) авайди хьиз аквазва. Гиман яз кьвед лагьай пай, яни сонорный сес, суффиксдай кьуртIани, сад лагьай паюниз манадин ва къурулушдин жигьетдай гутаз жедай глагол ва я маса гаф авач. Абурухъ ина галкIидай са чкани авач: формальный жигьетдай и гафарихъ галаз са уьлчмени алакъалу туш. Месела, вил гафуна «акун» манадиз талукь тир лишанар авач. Са бязи существительнийриз гьатта мукьва мана авай глагол гьич фикирдизни гъиз жезвач. И существительнийрин манадин ва къурулушдин терефар чеб чпиз мукьва хьуни, ана гьалтзавай сонорныйри кьазвай чкади ахьтин алакъаяр хьайиди анжах гиман яз кьабулдай мумкинвал гузва. Будугъ чIала са бязи бедендин паяр къалурзавай гафарин эхирда масдардин аффиксдихъ галаз туьш жезвай ачух тушир сес авайдини гзаф интересный я. Идалай гъейри, мукьва чIаларин талукьвилера префиксриз ухшар тир му-, ву- (килиг винидихъ) паяр гьалтзава, гьабурни префиксальный уьлчмеяр яз гзаф дуьшуьшра глаголдин ва чна винидихъ веревирд авур хьтин существительнийрин къурулушрани дуьшуьш жезва. Лезг. чIалан гул гаф таб. мурхьул, агъ. мурхил, рут. мыхьил «столб, опора» уьлчмейрихъ галаз гекъигуни эхиримжибура лезги чIала авачир префиксальый пай *му- лишанламиш жезвайди къалурзава. Гекъ., гьакIни: лезг. хур ва таб. мухур, рут. мыхыр, цIах. муху, арч. мохор, кърыцI махар, буд. махар, мугул; лезг. кьил ва таб. микIар. Лезги квал (винидихъ килиг), адаз талукь тир таб. вугел, хин. викIул гафарихъ галаз гекъигайлани, эхиримжибура ву- пай чара жезвайди аквазва. Идахъ галаз сад хьиз, мукьва чIаларин эквивалентрин къурулушра авачир префиксдиз ухшар пай лезги чIалани гьалтзава, гекъ.: лезги муьгъ (агъ. мугъI) ва таб. къар, рут. гъа / гъай, цIах. йагъ, кърыцI. къов. Лезги чIалара эвел кьилин *мV-, *вV низамлудаказ квахьун пралезгинский дувулдин къурулушдин лап ашкара тир дегиш хьунрик акатзава [Алексеев 1985: 26-27]. Аквар гьаларай, идахъ себеб авачиз туш. И гьерекат тарихдин морфемайрин къуват квахьуникди кьиле фин мумкин я.
Гьа икI, аквазвайвал, веревирд ийизвай гафарикай гзафбурун суффиксар-сонорныяр «къван» хьанвай дибдин компонентриз элкъвенва. Асилдай цицIи тир и аффиксри къадим девирра тайин тир словообразовательный кIалуб тешкилзавай. Абурукай виридалайни бегьерлубур -л, -р суффиксар хьанва.
Алай девирда и суффиксрин куьмекдалди (къун > къвал, кун > квал хьиз) арадиз атанвай цIийи са существительнини авач. Аквадай гьаларай, ихьтин чешнейрин-кIалубрин дибар гьеле тарихдин девирда хкатна. Ихьтин тешкилатар тIимил хьунин, гафар арадиз гъунин карда а суффиксрин «къуват ва я такьат» амукь тавунин кьилин себеб – маса кIалубрин куьмекдалди цIийи существительнияр пайда хьун ва гьерекатдин ва я абстрактный манаяр къалурзавай гафар маса чIаларай кьабулун хьанва.
Глаголдикай арадиз атанвай существительнийрин кьетIен лишанри ва хсусивилери къалурзава хьи, чIалай низамлу тешкилат хьиз квахьнавай абур алай девирдин системада амукьаяр хьиз, тарихдин ядигарар хьиз амазва. Алай девирдин существительнийрик чеб арадиз атунин жигьетдай лап куьгьне девиррилай амай тешкилатар ква. Абурун дибар анжах тарихдиннни гекъигунин къайдайрин куьмекдалди дериндай ахтармишна чара ийиз жеда.
Этимологиядин жигьетдай чара жезвай ихьтин гафарикай гзафбуруз умуми са дувул авай, гьамни гележегда вичин манаяр куьчуьрмиш хьуникди нетижада чеб чпивай къакъатиз, сесерин жигьетдайни вариантар хьиз кIалубламиш жез кьилдин гафариз элкъвенва. И жуьредин дувулар алай девирдин хейлин глаголрин ва существительнийрин къурулушрик квачиз туш. Тарихдин дувулар гзаф манадинбур хьун, жуьреба-жуьре существительниярни глаголар са дувулдикай арадиз атун – къадим лезги чIалан кьетIенвилерикай сад тир.
Ишлемишнавай литература
1. Абдулжамалов Н.А. Лезги чIалан фиярин нугъат (Консонантизмдин кьетIенвилер. Глаголдин система). Махачкала: Дагучпедгиз, 1965. (урус чIалал)
2. Алексеев М.Е. Лезги чIаларин сравнительно-исторической грамматикадин месэлаяр. Морфология. Синтаксис. М.: Наука, 1985. (урус чIалал)
3. Алексеев М.Е., Загиров В.М. Табасаран чIалан школаяр патал этимологический словарь. Махачкала: Дагучпедгиз, 1992. (урус чIалал)
4. Бокарев Е.А. Дагъустандин чIалар сравнительно-исторический жигьетдай ахтармишуниз гьахьун. Махачкала, 1961. (урус чIалал)
5. Гигинейшвили Б.К. Дагъустандин чIаларин гекъигунин фонетика. Тбилиси, 1977. (урус чIалал)
6. Гаджиев М.М. Лезги чIала грамматический классрин гелер // Учен. записки Института ИЯЛ, 1958. т. V. С. 217-226. (урус чIалал)
7. Гайдаров Р.И. Лезги чIалан лексика (Гегьенш ва артух хьунин важиблу рекьер). Спецкурс. Махачкала: Дагучпедгиз, 1966. (урус чIалал)
8. Гайдаров Р.И. Лезги чIалан словообразованидин ва словоизмененидин дибар (Муаллимар патал пособие). Махачкала: Дагучпедгиз, 1991. (урус чIалал)
9. Гайдаров Р.И. Гафарикай къейдер (Спецкурс патал материалар). Махачкала, 1998.
10. Гайдаров Р.И. Лезги чIалан диалектология. Махачкала: Дагучпедгиз, 1963.
11. Загиров В.М. Лезги группадин чIаларин тарихдин лексикология. Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. (урус чIалал)
12. Дагъустандин чIаларин сравнительно-исторический лексика. М., 1971. (урус чIалал)
13. Сулейманов Н.Д. Шаркь патан лезги чIаларин совообразование ва гафунин къурулуш. Махачкала: ДНЦ РАН, 2000. (урус чIалал)
14. Талибов Б.Б. Лезги чIалара тIварарин ва глаголрин дибдин къурулушдин месэладикай // Материалы Первой сессии по сравнительно-историческому изучению иберийско-кавказских языков. Махачкала, 1969. С. 80-100. (урус чIалал)
15. Талибов Б.Б. Дагъустандин чIалара глаголрин дибдин къурулуш // Сравнительно-историческая лексика дагестанских языков. М., 1971. (урус чIалал)
16. Талибов Б.Б. Лезги чIаларин гекъигунин фонетика. М.: Наука, 1980. (урус чIалал)
17. Талибов Б.Б., Гаджиев М.М. Лезги чIаланни урус чIалан словарь. М.: Советская энциклопедия, 1966. (урус чIалал)
18. Трубецкой Н.С. Филологиядай хкягъай кIвалахар. М.: Прогресс, 1987. (урус чIалал)
19. Хайдаков С.М. Дагъустандин чIаларин сравнительно-сопоставительный словарь. М., 1973. (урус чIалал)
20. Шанский Н.М. Урус чIалан словообразованидин очеркар. М., 1968. (урус чIалал)
1 И словообразовательный гьалкъади хъуьруьн глаголдин къурулушда гьалтзавай инфиксдиз ухшар уьлчме вичихъ грамматикадин метлеблувал амачир каузативдин -р- аффикс тирди къалурзава.
2 Мумкин я, ам руфун существительнидихъ галазни алакъада хьунухь.
3 Гьа иник арч. чIарас ва рут. чIар кын кутазва [кил. Лексика 1971: 262; Хайдаков 1973: 136; Талибов 1980: 302; Алексеев, Загиров 1992: 10]. Рутул чIалан глаголдин тIварцIин пай тир чIири «чIур хьанвай, чIуру» уьлчме прилагательнидин бинедай къвезва [кил. Хайдаков 1973: 63; Алексеев, Загиров 1992: 10]. Эгер и гиман дуьзди ятIа, лезги чIуру прилагательнидин ва чIур хьун аналитический глаголдин къурулушдик квай чIур тарихдин жигьетдай эчIел гафунихъ галаз гьа са словообразовательный жергедик акатзавай.
4 Агъул чIалан сирфас гафунихъ галаз лезги саф алакъалу я.
5 Эвелдай и гафуни «регъвенвай шей» къалурун мумкин тир, «амукьзавай паяр, кIусар» мана геж арадиз атанвайди я. Манадин параллелар («кIус» ↔ «регъуьн» глагодикай туькIуьр хьун) са бязи мукьва чIаларани гьалтзава.
6 И форма, регъв-дихъ галаз санал чIалан глаголдин ва тIварцIин дибар гьеле чара тижезвай девирдин амукьа я (*ле-гъв, гекъ. ухшар къурулуш авай *ре-гъв). Существительнияр тир регъв ва легъв гафарин этимологиядин къурулуш рекьв (рекъвер), накьв, нагъв существительнийрин тешкилатриз ухшар я.
7 Гекъ., месела, бежтин чIалан инфинитивдин аффикс -л, авар. глаголдин тIварцIин формадин аффикс -н, лак чIалан инфинитивдин аффикс -н, цез чIалан масдардин аффикс -ни, анд. чIалан -н, лезг., удин чIаларин масдардин аффикс -н, анд., карат., ботл., годеб., багв. чIалара масдардин -р суффикс, абхаз.чIала масдардин -ра / -ла аффикс ва икI мад. Къавкъаз чIалара масдардин, глаголдин тIварцIин формадин, инфинитивдин ва причастидин формаяр сонорный н, й, л, р, в сесералди яратмиш жезва.
8 Гекъ.: Чун Аллагьди хуьрай папан шердивай (шер причастидин падеждин форма), Лугьуз жедай камалэгьли алимри (Омар Гьуьсейнов).
9 Гекъиг гьакIни: къуьчIин кIан.
10 Аквар гьаларай, йикь (хъимил нугъ.) ва лит. гьекь тарихдин жигьетдай кьин глаголдихъ галаз алакъалу тир. И кардал неинки дувулдин уьлчме туьш хьуни (-кь-), гьатта манадин мукьвавилини ва адакай хкатзавай мана-метлебдин делилди («мийитдикай хкатзавай кьеж») фикир желбзава.
11 Мукьва чIалара префиксалный пай сахламиш хьунни мумкин я, тахьунни. Месела, табасаран чIала вубчIус «эчIин» глаголди чIал «плевел» (лезг. эчIел) существительное арадиз гъидайла, и пай квахьнава [Сулейманов 2000: 136]. Гекъигин гьакIни лезг. квал таб. вугел «чесотка» гафунихъ галаз, эхиримжиди вич вубгуз «зудеть» глаголдикай арадиз атанва.
12 Агъул чIалан материалдал бинелу яз Н.Д. Сулейманова «глаголдин манадикай субстантивдин мана хьунин («ягъун» > «хер») дибда «ягъайдалай кьулухъ амукьай кьацI, гел» делил ава» лугьуз къейд ийизва [2000: 128-129].
13 Лезги чIала ф сес и гафуна геж пайда хьанва (гекъ.: ку-шун ва ахц. шун). Адаз пIузарламиш хьунин тIебиат авай, гекъ. табасаран ва арчи чIалан талукьвилер: архьв, лълъвин. Дувулдин ачух туширбурун бинеда (хь → хьв, шв, ш, ф) арчи чIалан лабиализованный латеральный спирант льльв авайди (льльв → хь, ш) Е.А. Бокарев къалурнава [1961: 67].
14 Аквар гьаларай, и гаф таб. тIуркIал «прыщ» существительнидихъ галаз алакъалу я, эхиримжиди вич туркIуб «лопаться» глаголдикай хьанва.
Н.Ш.Абдулмуталибов
Добавить комментарий