И йикъара тIвар-ван авай къелемэгьли, филологиядин илимрин кандидат Азиз Мирзебегова Лезги театрдин 110 йисаз талукьарнавай “Асирдилай яргъи рехъ” ктаб чапдай акъуднава. И темадай ада “Самур” газет патал са шумуд макъала кхьенва. Агъадихъ чна сад лагьай макъала чапзава.
Алай девирда Лезги театрдин яш тІимилариз алахъзавайбур пайда хьанва. Абур Лезги театрдин тарих куьруь авун патал хамарай акъатзава. И чІуру кардал иллаки Дагъустандин Медениятдин Министерствода авай са бязи чиновникар гзаф машгъул я. Абуруз алай йисуз Лезги театрдин 110 йисан ваъ, 80 йисан юбилей къейдиз кІанзава. Гьа идалди абуру Лезги театрдин уьмуьрдикай 30 йис атІузва. Амма абуру гьар са халкьдин тарих гьакъикъатда хьайивал къалурун герек тирди рикІелай алудзава. Чна и макъала гьахьтинбуруз жаваб яз кхьенва.
Лезги халкьдин театрдин дувулар дегьзаманайриз фенватIани, чахъ пешекар театр, яни Европадин къайдадин театр, ХХ асирдал къведалди авачир. Ам гьа асирдин сифте кьиле лезги интеллигентрин милли къанажагъ хкаж хьунихъ галаз алакъалу яз арадал атанай.
Малум тирвал, ХІХ асирдин эхиррилай Бакуда нафтІадин санайи вилик финихъ галаз алакъалу яз, и шегьерда медениятни вилик физвай. Иниз дуьньядин гзаф чкайрай инженерар, муаллимар, алимар, артистар, карчияр ва маса кеспийрал машгъул ксар къвез гатІуннай. Бакудиз дуьньядин гзаф чкайрай къвезвай харусенятдин устадри ина концертар гузвай, тамашаяр къалурзавай. И шегьерда туьркверин (азербайжанвийрин), урусрин, чувудрин, эрменийрин театррин труппаяр арадал атанвай, нафтІадин магнатри ина театрдин дараматарни эцигнавай.
ХХ асирдин сифте кьилера Бакуда уьмуьрзавай ва ина нафтІадин мяденра кІвалахзавай лезгийрин кьадар амай миллетрив гекъигайла гзаф тир. Гьавиляй лезги чІалал сифтегьан тамаша Бакуда гьазурун ва ам чкадин лезгийриз къалурун дуьшуьшдин кар тушир. Эхиримжи йисарин делилри къалурзавайвал, Лезги театр 1906-йисуз ваъ, 1905-йисуз арадал атанва. Ам Бакуда нафтIадин мяденра кIвалахзавай лезги фялейрин «Фарух» жемиятдин куьмекдалди кІвачел акьалтнай. Театр чIехи ватанперес ва маарифчияр тир Идрис Шамхалова, Гьасан Кисриева, Халил Гьуьсейнова, Ашурбег Ашуралиева, Жавад Межидова, Умудхан Межидова, Къазимегьамед Алибегова, Абдурагьман Алибегова ва масабуру арадал гъанай.
Гуьгъуьнин йисара лезги сегьнедиз Сефербег Агъабалаев (1890-1964), Бабахан Бабаханов, Абдуллатиф Межидов, Жалал Межидов (кхьираг Къияс Межидован стха), Мегьамед Эфендиев, Р. Мугъулов, Абдулазиз Мегьамедов, Нуреддин Дагъларов, Малик Гъаниев ва масабур атанай. Абур вири сегьнедин рекьяй чирвилер авачир ксар тир. ЯтІани рикIе театрдиз чIехи ашкъи, халкь маарифлу, савадлу авунин кардиз гьевес авайвиляй абур и четин кардик экечІнай ва уьмуьрдин эхирдалди абуру и сенятдин ибадатханадиз къуллугънай.
Лезги театрдин сад лагьай тамаша «Буржали» я. Сюжет лезги фольклордай къачунвай и пьесадин автор ва ам сегьнедал эцигай режиссер Идрис Шамхалов (1877-1944) тир. Идрис Шамхалова уьмуьрдин эхирдалди гьам режиссервилин, гьам актервилин, гьамни драматургвилин кІвалах давамарнай. Тамаша сад лагьай сеферда Бакудин Сурахани поселокда сегьнедал эцигнай. 1906-йисуз лезги гьевескарри и тамаша Ахцегьани къалурнай. Вучиз лагьайтІа Бакуда сифтегьан тамашада иштиракай актеррин са пай ахцегьви фялеяр тир. Абур зулуз ва хъуьтІуьз Бакудин нафтІадин мяденра кІвалахиз, гатфаризни гатуз хъфена, Ахцегьа хуьруьн майишатдин кІвалахрал машгъул жезвай. Гьа и девирда, яни хуьруьз хтай вахтунда, абуру чпи Бакуда сегьнедал эцигай тамашаяр Ахцегьани къалурзавай.
1914-йисуз лезги артистри урусрин чІехи кхьираг Л.Толстоян «Сад лагьай шарабчи» пьеса сегьнедал эцигнай. Тамашадин режиссер Гьасан Кисриев, художник Нуьгь Аскеров, эсер лезги чIалаз элкъуьрайди Сефербег Агъабалаев (1896-1964) тир. Тамашада кьилин ролар Идрис Шамхалова, Сефербег Агъабалаева, Бабахан Бабаханова, Абдуллетиф Межидова, Мегьамед Эфендиева ва масабуру тамамарнай. И тамашани жемятди хъсандиз кьабулнай.
Гуьгъуьнин йисара, иллаки Советрин гьукуматдин девирда театрдин труппади урусрин драматургиядай маса эсерарни эцигнай. Абуруз мисал яз Н.В.Гоголан «Эвленмиш хьун», К.Симонован «Йикъар ва йифер», С.Михалкован «Яру галстук», В.Павлован «Архайин чка», Р.Фатуеван «Дагъвияр», Н.Погодинан «Гимишдин дере», Б.Лаврентьеван «Америкадин сес» ва маса пьесаяр къалуриз жеда.
Советрин девирдин сифтегьан йисарилай цІийи гьукумат Лезги театрдин коллективдиз куьмекар гуз, адан къайгъуда акъвазиз, адаз даях ва дестег жез эгечІнай. 1920-йисуз адаз гьукуматдин театрдин статус ганай ва адал Ахцегьрин советрин театр тІвар акьалтІнай. Театрдиз вичин дирекция, труппа, печать, штамп, са гафуналди, гьукуматдин идарайриз махсус вири атрибутар арадал атанай. Артистрин дуланажагъ хъсан жез гатІуннай.
1927-йисуз Самур округдин исполкомдин кьил Гьажимет Сефералиеван эмирдалди Ахцегьрин хуьруьн къуза пата 500 кас гьакьдай зал авай театрдин дарамат эцигнай. Ахцегьрин советрин театрдин директор Мегьамед Эфендиев, художественный руководитель Малик Гъаниев, режиссерарни Идрис Шамхаловни Сефербег Агъабалаев хьанай.
1935-йисуз Дагъустандин ВКП(б)-дин обкомдин ва гьукуматдин къарардалди Ахцегьрин советрин театрдин тIвар дегишарна, адал Гьукуматдин лезги драмтеатр тIвар эцигнай. Гьа идалди ада са Ахцегь райондин ваъ, вири лезги тамашачийрин медени игьтияжар таъминарна кIанзавайди тестикьарнай.
Сураханида авай Лезги театрди лагьайтIа, 1939-йисалди тамашаяр къалурнай. 1939-йисуз театр агалнай, коллективдиз тамашаяр къалурун къадагъа авунай.
Азиз МИРЗЕБЕГОВ,
филологиядин илимрин кандидат
"САМУР" газет
Добавить комментарий