Татугайвилерихъ галаз женгина

И йикъара Бакудин «Азербайжан» чапханади чи тIвар-ван авай зари Муьзеффер Меликмамедован «Эре­кьистан» ва «ЦIи­йи лезгияр» тIварар ганвай кьве ктаб санал чапдай акъуднава. 500 тираж аваз чапнавай кIватIалдин спонсор Азербайжандин машгьур лезги карчи Сабир Ферзалиев я. КIватIалда зариди эхиримжи йисара кхьенвай сатирадин эсерар гьатнава.
     Аямдин татугайвилерихъ галаз женг чIугун лугьуз тежедай кьван залан кIвалах я. Зариди ихьтин женгиник экечIун патал гафар дапурдиз, къелем гапурдиз элкъуьрна кIанзава. Руьгь хуьдай къуват, таб гудай такьат тахьайтIа, кармашда ам аямди. Уфтан хьун патал устаддин алакьунар, мужидатдин алахъунар тIалабзава женгини. Вичихъ гьа ихьтин алакьунарни алахъунар авайвиляй Муьзеффер Мелик­мамедован эсерар мецера гьатнава, адан ктабар гъилерай-гъилериз физва. Адан сатирадин чIалари гапурди хьиз атIузва. Гахъ патал халисан женгчидиз элкъвезва а чIалар. 
     М.Меликмамедован сатирадикай рахадайла зи рикIел урусрин чIехи шаир Н.Некрасова лагьай гафар хквезва. Ада лагьанай: “Халкьдал гуж, азият алай четин вахтунда цаварин, дерейрин, гьуьлерин иервилин тариф авун, кIани рушан пIузаррал къугъвазвай хъуьруьнрикай кхьин кутугай кар туш.” Гьа инал лугьун хьи, Муьзефферан сатира алатай асирдин 90-йисара, СССР чкIана халкьдал гуж, азият алай чIавуз арадал атана. А вахтунда кьил хкажай гьахъсузвилерихъ, хайи халкьдиз акси экъечIна адан мурадриз кIур гузвайбурухъ галаз женг чIугун патал зариди вичин къелем хци яракьдиз элкъуьрна. Жуван халкьдизни тарихдиз, жуван чIалазни лезги тIварцIиз хиянат ийизвайбурун усалвилер куз-куз къелемдиз къачуна ада. Акьван хцидиз кхьена хьи, заридин сатирадин гуьзгуьдай гуругьдин гьар са векилдиз вич авайвал акуна. 
     М.Меликмамедован сатирадин шииррикай генани гегьеншдиз гаф лагьанвайди фикирда кьуна, заз адан поэмайрикай веревирдер ийиз кIанзава. Кьве ктабдикай туькIуьрнавай и кIватIалдин “Эре­кьистан” тIвар ганвай сад лагьай ктабда заридин 14 поэма гьатнава. Абурукай бязибур гьеле чапдай акъат тавунмаз халкьдин арада чкIанва ва машгьур хьанва. “Эрекьистан”, “Вужар я чун?”, “Жуванбур”, “Демократия”, “ЦIийи девран ялда им” поэмаяр сиясатдин месэлайриз ва гьалариз талукьарнавайбур я. Ибур тематикадин метлеблувилелди, философиядин деринвилелди ва къелемдиз кьачунвай формайрин чешнелувилелди рикIел аламукьдай эсерар я.
     КIвенкIве “Эрекьистандикай” лугьун. Зари­дин шагь эсеррикай тир и поэма арадал атун дуьшуьшдин кар туш. Эрекьдикай, адан зарардикай кхьенвай шиирар чал тIимил гьалтзавач. Ингье Муьзеффера и тема кьетIендаказ къелемдиз къачунва. СССР чкIизвай чIавуз, гьар са халкьди вичин гележегдикай фикирзавай вахтунда гзаф лезгияр эрекь хъуналди чпин “дердер алудиз” алахъзавай. Зариди и гьал, вичин са бязи ватанэгьлийри Лезгистандикай Эрекьистан ийизвайди гьасятда кьатIана. Ада “Эрекьистан” хьтин цIийи гаф хьиз, цIийи тема, цIийи формани арадал гъана. Женгчи лирикадикайни сатирадикай менфят къачуна, халкьдин михьи, цIалцIам чIалалди чи эдебиятдин лап хъсан эсеррикай сад теснифна.
Эрекь ичтимаи бала, халкьдин тIал алай чка я. Гьавиляй зариди душманри лезгийрин уьлкве чукIурун паталди виридалайни гужлу яракь хьиз эрекьдикай менфят къачурди къалурзава:
 
           Пехил хьана душманар чал,
           Яракь жагъурна.
           ЧIурун патал лезгидин кIвал,
           Эрекь жагъурна.
 
     Эрекьди чи халкьдин кьилел гьихьтин мусибатар гъанатIа, ада са бязи ксарив вичин лезги тIвар, лезги къилихар гьикI квадариз тунатIа зариди хъсандиз къалурзава. 
     Поэмадин эвелда эрекьди инсандин кьилел гъизвай мусибатрикай пуд кьиса гана, гуьгъуьнлай айгьамдин формайрикай менфят къачур зариди эхирни кIелзавайбурун рикIяй тирвал лезгивал квадарнавайбуруз эвер гузва: 
 
           Къарагъ кIвачел, килиг къециз,
           Кьиф хьанва чун шумуд кациз.
           Алахънава чакай хъачиз,
           Ягъанва чи галтIам кIвачиз,
           Чанда такьат, гуж амачиз
           АкIанва чун, акIанва.
           Къарагъ кIвачел, залумдин хва,
           Ксанва чун, ксанва.
 
     Зариди сатира жанрдин кьетIенвилерикай гегьеншдиз менфят къачуна чIехи сеняткарвилелди арадал гъайи трагизмди эсер вич эвелдай туькIуьр хьайи кIалубдай акъудзава ва ам поэма-трагедия хьиз тестикь жезва. И карди лагьайтIа, эсер генани  метлеблуди ва рикIел аламукьдайди ийизва. 
     М.Меликмамедован “ЦIийи девран ялда им”, “Демократия”, “Низ кхьимир лугьузва?”, “Сед”, “Вучтин аламат я им?”, “Цирим-цирим”, “ЦIарба”, “Кхьиз чIуру макъалаяр” хьтин поэмаяр гилан аямдин гьакъикъат къалурзавай, чIехи мас авай эсерар я. Демократия чи аямдин дебда авай тема я. Лезги эдебиятда сифте яз и темадай поэма кхьей М.Меликмамедова: “Вун атунихъ зи рикI хьана гзаф шад, Гьазур я зун къе кIевелай хуьз ви пад” лугьузва. Ингье демократия анархия хьиз гъавурда акьазвайбур, адакай чпиз кIандайвал менфят къачуз алахъзавайбурни авачиз туш. Ихьтин ксари “абур-гьая хуьзвач”, “гьарам пулар гъилик ийиз, кесибриз кIур гузва”, “кIелеяр хьтин виллаяр хкажзава”, “гьалал зегьметдив ваъ, гьилледив кьил хуьзва”, “инсанвал квадарзава”. Гьа ихьтин гьалар ва гьахъсузвилер аквазвай зариди кхьизва:
 
          Садбуруз вун ажеб хъсан кар хьана,
          Садбуруз вун гъам, хажалат, пар хьана,
          РикI атIудай шумудни са кар хьана,
          И саягъда ша лагьайдаз тIагъ хьурай,
          Стха демократия, вун сагъ хьурай!
 
     Зариди  сатирадин жуьреба-жуьре такьатрикай устадвилелди менфят къачузва, цIийи гафар, цIийи рифмаяр арадал гъиз­ва. Гьа инал М.Меликмамедован поэзиядин чIалакай талана жедач. Заридин лирикадин поэзиядиз хьиз, сатирадин эсерризни иер, миже квай, дадлу ва рикIиз чими тир халисан лезги чIал хас я. Авайвал лугьун, Муьзеффер лезги чIалан чIехи устад я. Адаз хайи чIал гзаф хъсандиз ва дериндай чизва. Гьавиляй адалай чи гзаф гафарин мана-метлеб дуьз кьатIуз, абурукай вичин кхьинра гегьеншдиз менфят къачуз алакьзава. Шиир теснифдайла, манадив кьадай гафар чIалай жагъун тавурла, ада вичи туькIуьрзава. Винидихъ тIвар кьур поэмадин “кагьалханар”,”усалханар”, “энгелханар”, “темпелханар” хьтин гафар мисал яз къалуриз жеда. Ибур дуьшуьшдай туькIуьрнавай гафар туш. Лезгийриз чпин тIварарихъ “хан”, “бег” хьтин гафар гилигиз хуш къведа. Ингье са бязибур чпин тIварцIиз лайих тушир кагьалбурни усалбур жеда. Ихьтинбуруз зариди “кагьалханар”, “усалханар” лугьузва. Гьикьван хъсандиз туькIуьрнава! Заридин шиирра ва поэмайра цIудралди ихьтин гафар ава. Са бязи гафар ада цIийи рифмаяр арадал гъидайла туькIуьрзава:
 
           Кхьиз чIуру макъалаяр,
           Ялда вични журналист.
           Гила вакай вуч кхьин,
           Я хва текьей чIурналист.
           (“Кхьиз чIуру макъалаяр”)
 
     Гьа икI, “назфере” (“назлу фере”), “хвашал” (“кефлу”), “кIарсах” (“кIар хьанвай”), “кьудул” (“кьуд кIарабни хам хьанвай”), “чIураж” (“вагьши”), “чIарба” (“чIаради кьунвай”), “паратI­дайбур” (“артухардайбур”), “аяндар” (“жедай крар виликамаз чир жедайди”), “кьилибур” (“вилик-кьилик квайбур”), “къушэгьли” (“къушарикай тирди”) хьтин лезги чIалан къайдайрив кьадай цIудралди цIийи гафар туькIуьрзава зариди.
     М.Меликмамедова фад-фад кардик кутазвай такьатрикай сад халкьдин мисалрикай, манийрин цIа­рарикай менфят къачун я. И къайдада туькIуьрнавай шиирарни поэмаяр халкьлувилелди чешнелу я ва абуру кIелдайбуруз генани кIевелай эсерзава. Мисал яз “Билдир партия, билдир”, “Аман бала, Алижан”,   “ГьикI жеда чи эхирар?”, “Дол­лардикай баядар” хьтин шиирар, “Цирим-цирим”, “ЦIарба”, “Лагь, вуна”, “КIекрен мехъер” хьтин поэмаяр къалуриз жеда. 
      КIватIалдик квай “ЦIийи лезгияр” тIвар ганвай кьвед лагьай ктабдикайни куьрелди лугьуз кIанзава. Вужар я цIийи лезгияр? Авторди вичи и суалдиз икI жаваб гузва: “ЦIийи урусарни цIийи чувудар авайди виридаз ашкара я. Бес цIийи лезгияр? На лугьумир, алай аямди ихьтин лезгиярни арадал гъанва кьван. Итим яз са япукай сиргъаяр куддай, спелар твана, чиниз пудра ядайбур маса миллетрихъни ава. Шукур хьуй Аллагьдиз, чахъ гзаф авач. Чибур цIийи урусрилайни цIийи чувудрилай са кьадар тафаватлу я. Месела, цIийи лезгийри къецепатан уьлквейра вакIар хуьда, хайи ватанда цан цадач. Патан чIалар вири чирда, хайи чIал чирдач. Гьар юкъуз са эрекь къачуда, амма вацра са газет къачудач. Эрекь хъвадайла “эвез Аллагьди гурай”, − лугьуда, газет къачудайла, − “пул авач”.
     Ихьтин цIийи лезгийрик бубадиз “дед”, миллетдиз “тIветI” лугьузвайбур, бармакдикай “кепка” ийизвайбур, шатур шаламни хъама бармак рикIелай алуднавайбур, алакьунар авачиз ктабар кхьиз кIанзавай “Ктабски пагьливанар”, гъезел тIвар гана чIуру цIарар туькIуьрзавай “Гъезелхан Гуьзел­хановар”, коммерсияр хас хьана, нисинлай кьулухъ кас хьанвайбур, машгьур жез кIанз виш жуьредин уюнар акъудзавай Авабегар ва Явабегарни акатзава. Зариди и гуругьар русвагь авун, абурун ламатIвилерни шевривилер винел акъудун патал гьар садал ягьанатдай лакIабар эцигзава: Эрекьали, Чехирали, Авабег, Явабег, Касбег, Къазбег, профессор Фур, шаир Такабур ва масабур. Гьа са вахтунда зариди абурун пучвални лавгъавал, дидед чIал кваз такьаз маса чIаларал ата-бата авун русвагьзава. Ада вичин суьретар лезги гафар аваз-аваз чIалак гьикI маса чIаларин гафар кутазватIа, гьикI рахазватIа, гьакIни гузва. И карди гьам айгьамдин ери артухарзава, гьамни кIелдайбурув хайи чIалан михьивал хвена кIанзавайдакай фагьумиз тазва. 
     Ктабда гьатнавай хкетар устадвилелди къелемдиз къачунвайбур я. Абурун кьетIенвал ам я хьи, сад лагьайди, абур авторди вичи къейд ийиз­вайвал, алай аямдин вакъиаяр къалурзавайбур я. Кьвед лагьайди, зариди “Самур” газетдин peдак­цияда кIвалахзавай вахтунда вичин кьилел атай, гьакъикъатдани хьанвай вакъиайрин бинеда аваз туькIуьрнавай эсерар я. “Самурдихъ” галаз авсиятда авайвиляй са кьадар хкетар газетдин чинризни акъатнава. Авайвал лугьун хьи, ибур вичихъ дерин кьатIунар, гафарин чIехи алем авай заридин къелемдикай хкатнавай, халкь, адан чIал, ацукьун-къарагъун, адетар кваз кьазвачир ламатIар къати айгьамдалди гатазвай гзаф къиметлу эсерар я. Абуру кIелзавайбурун гьиссериз чIехиз таъсирзава, инсанриз марифатдин рекьяй тербия гузва. 
     Зи рикIел чи сейли зари ва алим Гьаким Къурбана 2000- йисуз “Самур” журналда (№ 1-2) кхьей гафар хквезва: “М.Меликмамедован эсеррихъ инсан тербияламишунин жигьетдай еке къуват ава, абур лезги мектебра чирзава.” Заридин цIийи эсерарни чпихъ гьа ихьтин чIехи къуват авайбур хьанва. И ктаб лезги зариятда зурба ва­къиадиз элкъведайди шаксуз я.

Седакъет КЕРИМОВА
"САМУР" газет