ЧIалан михьивиликай фикирар

Гъедсуз йифиз пабсуз кIвале гафалаг гвай
Къелемлу кхьираг ацукьмишнавай...
Чlалан михьивиликай адан иервални мана-метлеб хуьникай са бязи фикирар.
Алай аямдин гьалар са акьванни хъсан туширди гзафбуруз аян я. Гьайиф чIугуниз лайих тир и къайда чи эдебиятдиз, чIалаз, санлай къачурла, милли медениятдизни хас хьунал шак гъиз жедач. Идахъ вичин себебарни ава. Абурукай лап кар алайди халкьдин маишатдин диб зарбдаказ дигиш хьун, гьа са вахтунда сиясатдин кьатIунар, дуьняакунар виликан девирдин жигъиррал амукьун я. Ихьтин девиррин акахьайвили, къанунрин зайифвили, инсанрин ажузвили, адет яз, гьар са халкьдин уьмуьрда, адан чIала дерин гелер, залан хирер тазва.
Алатай асирдин сифте кьилера пайда хьайи урус шаиррин эсерриз килигайтIа, и гьалдин анжах са эйбежервал ваъ, гьакIни тамамдаказ умуд, вири патарихъай чара атIанвайвал хъсандаказ аквазва. Абурун арадай В.Хлебникован, И.Северянинан, К.Балмонтан, З.Гиппиусан, К.Вагинован ва гзаф масабурун тIварар кьаз жеда. Ихьтин къайи тасирдик са кьадар вахтунда В.Маяковскийни С.Есенин, Н.Заболоцкийни Н.Гумилев ва икI мад кваз хьанай. А чIаван кьил кьилел алачирвал, чал-кечирвал кьатIун патал, тарихдиз вил тевгьена, гьа инал тIварар кьунвайбурун шиирар кIелун бес жеда. Исятда чун авай девирдикайни гьа чIаван ухшарар къвезва.

I
И макъаладин тIвар кIелайда, аламат хьанваз, хабар кьун мумкин я: астафирулагь, им гьи чIал я, чи лезги рахунар-кхьинар ихьтинбур яни, мегер?! Авайвал лагьайтIа, заз жувазни са кьадар кичIе хьанвай, чи дидед чIалакай и жуьреда ягьанат, рашханд авуникай. Гьайиф хьи, авай гьал гьа ихьтин перишан ва гъамлуди я. Чапдай акъатзавай са бязи ктабар, газетра ва журналра гьалтзавай макъалаяр, шиирар, маса эсерар кIелиз гатIундайла, кьилиз иви ягъун мумкин я. 
Гьарма сад вичин дидед чIалал якIв-дегьре гваз, рикIерай инсаф, мергьемет, гьуьрмет акъуднаваз, гьавалат хьанва. ЧIалан гьисс (языковое чутьё) вуч ятIа, гзафбуруз чизвач, гьавиляй гафар кьвечIиларзава, тIанбурда туна, гужуналди какурзава, кьулан тар хазва ва нетижада набут, чIуру са затI, ам халис лезги чIал я лугьуз, чал илитIзава. Ахпа чун амукьзава фикиррик акатнаваз, гьер варариз килигдайвал, акьулда гьакь тийизвай келимайра вилер акIурнаваз: «Гъедзуз йифиз пабсуз кIвале гафалаг гвай къелемлу кхьираг ацукьмишнавай…» Вай, чи гьал!

II
Гила, ша, шел-хвал тавуна, эцигин вилик жуван бармакар ва авайвал, рикIин сидкьидай рахан. Вуч я «гъедсуз йиф»? Гъавурда акьун мумкин я: ана, и келимада, «цав тамам гъетерикай магьрум яз, лап мичIи гьалдиз атанвай йиф» мана ава. ЧIалан анжан са кьуру форма фикирда кьунваз хьайитIа, «гъедсуз йиф» лугьуз ва кхьиз жеда. Амма и жуьредин «формаперествили» лезги чIалан, адахъ дегь девиррилай и чIавал кьван амазмай руьгьдиз кьецI гузва. «Гъетер авачир йиф» – им вилерикай карагзавай, чан алай шикил я, «гъедсуз йиф» лагьайтIа – ам шикил туш, ам кьуру малумат, са затIунин ва я гьалдин, кардин тIвар я. 
Идан гъавурда акьун лазим я, вучиз лагьайтIа, чи чIалаз атанвай туьрк «-суз» суффикс, адет яз, фикирдалди чара авунвай тIварарихъ ва я манайрихъ гилигиз жеда. Месэла, лезги чIала регьятдаказ кьабулзава ихьтин гафар: бахт – «бахтсуз» (бахт авачирди), шак – «шаксуз» (шак алачиз); амма лап къариба яз аквада, эгер лагьайтIа: гъил – «гъилсуз» (гъил авачирди), як – «яксуз» (як алачиз) ва икI мад. Гьавиляй «гъедсуз йиф» ва я «гарсуз гьава» чи чIалан руьгьдихъ-чандихъ галаз кьазвач, абур адаз кутугнавач.
Гила чи вилик ихьтин суал акъваззава: «гъедсуз йиф», «гарсуз гьава» ва и жуьредин маса келимаяр чIала твазвай цIийивал яни, тахьайтIа, кьуру къундарма, гъавурдик квачиз, чIалан нефес гьисс тавунваз гьакI хатадай хьанвай ягьанат? Жаваб аян я. Эгер чна «гъедлу йиф» (цава гъетер авай йиф) лугьуз ва кхьиз хьайитIа, саки виридан вилер экъис жеда. Амма «ягълу хуьрек» лагьайла, гьарма сад гъавурда акьазва. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, «ягъ» гафни «ягълу» гаф, кьведни, чи чIалаз туьрк чIалай гьа са чIавуз, санал, атайбур я. 
Гьавиляй чна и гаф лугьуникай чIугварвални ийизвач: ам лезги гаф туштIани, лезги саягъда лугьузвай гафарикай я ва адакай, вичин бинеда чара чIалан диб аватIани, фаданлай лезги гаф хьанва. И кьве гафни чун патал синонимар яз, чIала вичини кьабулнава, чаз «гъери», «чIем», «дуьдгъвер» ва ихьтин маса гафар хьунизни килиг тавуна. «Гъедлу йиф» лагьайтIа, гзаф кубут ва набут келима я. И жуьреда хайи чIал кIурарик кутаз хьайитIа, ша, гатIунин лугьуз: «варзлу йиф», «векьлу багъ», «къелемлу кас», «кифлу руш», «тIубсуз гъил», «къавсуз кIвал» ва икI мад. 
Зи рикIел хуьквезва В.Маяковскийди советрин паспортдиз ганвай гекъигунар: «молоткастый», «серпастый». И кьве гафни анжах шаирдиз вичин вилерай акур паспортиз талукь яз амукьна. Абур урус чIалан гафарин хазинада гьатнач ва халкьдини кьабулнач. Вучиз лагьайтIа, абур грамматикадин къайдайрив дуьздаказ кьадайвал туькIуьрнавай гафар тиртIани, чIалан руьгьдиз такIан яз хьана. Исятда чав гвай РФ-дин паспортдиз «гербастый» лагьайтIа, и гафни са кьадар айгьамдалди кьабулун мумкин я. Гьа са вахтунда а девирдин бязи гафар къедалди виридаз чизма. Месэла: «ударник», «нарком». Лезги чIалани мягькем чка кьунва гьа чIаварин «зарбачи» гафуни. КIелдайбуруз писатель А.Агъаева туькIуьрнавай «микьнатIисаван» (магнитофон) гафни малум я.

III
Анжах акъалтIай тенпелри лагьанвач чпин фикирар лезги чIалан михьивал хуьникай. Чи алимри ва шаирри дидед чIалан хазинадин девлетар мадни гзаф авуниз эвер гузва. Им дуьз кар я. Етим Эминанни Имираслан Гъанидин, СтIал Суьлеймананни Кесиб Абдуллагьан, Алибег Фатахованни Нуреддин Шарифован, Къияс Межидованни Забит Ризванован, Хуьруьг Тагьиранни Байрам Салимован, Алирза Саидованни Асеф Мегьманан эсеррай чаз цIийи гафарни, скьал келимаярни, таза гекъинунарни кунчI-кIунчI жагъизва. Мегьамед Гьажиевани Ражиддин Гьайдарова, Уьнейзат Мейлановадини Шемседдин Саадиева, Букар Талибовани Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова а девлетар кIватIна, абур тупIалайна, чпин илимдин кIвалахра вилив хвенва. Имни зурба зегьмет я.
Амма сад ава – лугьузвайвал, сад ава – ийизвайвал. ЧIалаз дериндай фикир гузвай, авай гьалдин метлеб кьатIана, ам фагьумзавай, сабурдалди веревирдзавай шаирри ва алимри, галатун течиз, тикрарзава: чIал пара зериф затI я, кубут гьерекатралди адак хкьаз тахьурай. Эхиримжи йисара эдебиятдинни чIалан рекьеваз физвайбурукай са гзафбуруз лугьузвай камалдин гафари тасирзавач: абур кьве кIвачни са чапатIда туна чпи кьунвай жигъирдайтIуз физва. А жигъир гьинтхъди ятIа, ада шегьре рехъ галайнихъ тухузвани, кьвал галайнихъ ялзавани фикирда кьазвач.
Гьеле XVIII лагьай асирда урус чIалан къайгъуда аваз, ам къецепатан гафарикай михьи авун къаст авай са кIеретI ксари жуьреба-жуьре теклифар гуз хьанай. Абурун теклиф ихьтинди тир: эгер къецепатан гафарин эвез авачтIа, талукь тир гафар урус чIалан такьатралди туькIьрун. Ахпа чпин зегьметдин нетижани къалурна. Месела: «хорощилище грядет по ристалищу в мокроступах». Им цIийи урус чIал тир. И келима адетдин урус чIалаз таржума авурла, адан мана язва: «франт (стиляга) идет по бульвару в калошах». И жуьредин цIийи урус чIал садани кьабулнач ва адакай тарихда амукьайди къаравили хьана.
Исятда лезги чIала гьихьтин вакъиаяр кьиле физватIа, гьадаз килигин чун. И макъаладин кьил кIелзамаз, чаз ана «гафалаг» ва «кхьираг» аквазва. «Гаф» вуч ятIа, виридаз малум я, анжах «гафалаг» гьалтайла, гзафбур, мумкин я, фикирдик акатун. Вич, лугьумир, «словарь» я кьван! Лезги чIалалди «словарь» – ам «гафарган» тирдакай цIийи гаф туькIуьрнавайдаз гьич хабарни авач. Хабар хьун патал вуч авун лазим я? Ахъайна кIанда лезги чIалан гафарган, кьан, месела, Б.Талибован ктаб, ана «гафарган» гаф авазва. Алатай асирдин шаиррикай бязибурун эсеррани и гаф гьалтзава. Бес, «гафалаг» гьинай я? Шак алачиз, течизвайвиляй, за мад лугьузвач – савадсузвиляй. Набут «гафалаг» ваъ, лап гьа «словарь» генани чи хайи чIалаз кутугнава. Вучиз?
Ша, мукьуфдалди и суалдиз жаваб гун. ЦIийи гаф арадиз къведайла, адан дибдик тайин са къайдада аваз, талукь тир аффиксар гилигда. Месела, «гаф» диб яз, адакай са жерге цIийи гафар туькIуьриз жеда: «гаф+ар+ган» (словарь), «гаф+атI» (болтун), «гаф+ар+хъан» (фантазер), «гаф+ац» (косноязычный). Ибурукай бязибур эдебиятдин лезги чIала гьат тавуна, нугъатра амазма. Гьа са вахтунда, ихьтин гафарикай хабар авай шаирривай ва алимривай, лазим хьайи чIавуз, абурукай менфят къачуз жеда. ЧIалан девлет гьа ихьтин ва са бязи маса рекьералди гзафарун мумкин я.
«Гафалаг» гаф лагьайтIа, лезги чIала кьетIидаказ инкарзава. Ам лезги саягъда, адетдин къайдаяр вилив хвенваз, чранвач. Са тIимил фагьум авуртIа, гьасятда чир жеда, ам туьрк жуьреда туькIуьрнава, вични «sӧz+lük» гафунин тIебии тушир, къундарма (лугьун тийин, сахта) суьрет я. Гекъигун патал къачун чна вири лазим тир къайдаяр незерда аваз арадал атанвай маса гаф. Лезги чIалан къадим къатарик акатзавай «хевелаг», вичин диб «хев» яз, пуд паюникай ибарат я: «хев+ел+аг». «Хев» гафуникай цIийи гаф туькIуьрзавай суффикс «-аг» са жерге маса гафарикни ква: «гъаргъал+аг» («рагъал+аг), «фарфал+аг», «перпил+аг» ва икI мад. «Гафалаг» и жергедик кутаз жезвач, гьавиляйни ам чIалак какахьнавай гьешем хьиз аквазва.
Акси яз, «гафарган» чIалан къайдайрив кьадайвал туькIуьр хьанва. Ам пуд паюникай ибарат я: «гаф+ар+ган». ЦIийи гаф арадиз гъизвайди «-ган» суффикс я. Ихьтин гафар мад ава – «хъуьцуь+ган», «хуру+ган», «далу+ган» ва масабур. Вич туькIуьр хьунин къайдаяр дуьзбур тирвиляй, ам чи чIалани багъри гаф хьиз кьабулнава.

IV
«Кхьираг» гафунин гьахъ-гьисаб тамам масакIа я. Ам суьнъиди, яни тIебии туширди хьунал са шакни алач. «Кхьин» глагол бинеда аваз, цIийи гаф туькIуьриз кIан хьунин ажуз ва зайиф алахъун я. И жуьредин къурулушар чи чIалаз, гьелбетда хас туш. Сифте фикир гун и глаголдикай менфят къачунваз, туькIуьрнавай гафариз. Масдардин гзафвилин кьадар – «кхьинар» (письменность; письмена), адакай мад са глагол арадиз атанва – «кхьинарун». Винидихъ къалурнавай глагол са жерге маса гафарин бинедани ава: «кIел-кхьин», «кхьин-чIурун», «кхьидайди», «кхьинардайди» ва икI мад. «Кхьин» глаголдикай причастие арадиз къвезва – «кхьир». Адак «-аг» суффикс галкIурайла, набут ва кубут «кхьираг» гаф жезва. Амни лезги чIалан тIебиатди, руьгьди кьабулзавач. И гьалдин гъавурда аваз, гьеле I932-лагьай йисуз алим Гь.Гьажибегова вичи гьазурай «Ижтимаи-сияси терминар» гафаргандин винел «туькIуьраг» ваъ, «туькIуьрурди» (составитель) кхьенай.
Къачун чна са маса глагол ва адакай хьанвай причастие: «тIалабун» – «тIалабир». Ихьтин гаф Е.Эминан «Дустариз» шиирдани ава – «тIалабирди чпивай зи къастари». Шаирдиз кар ийизвай кас ваъ, гьа кар ва я шей вич къалуриз кIанзава, гьавиляй «тIалабирди» – субъект ваъ, объект я. Гьа икI, «кхьир» причастиедикайни анжах тайин тир са шей, яни объект, арадиз атун мумкин я. «Кхьираг» (писатель) лагьайтIа, им субъект я, яни са кар, са шей ийидай кас. Алава яз, «кхьир» дибдихъ «-аг» суффикс тIебии гьалдаваз галкIизвач, гьавиляй «кхьираг» гафни кубутди яз аквазва.
Писатель – им «кхьидай кас» я. Ихьтин мана гудай цIийи лезги гаф туькIуьриз хьайитIа, дуьз рекьерикай сад глаголдин «кхьидай» жуьредик (ам гьа са вахтунда причастиени я) «-ди» суффикс гилигунин рехъ я. АкI авуртIа, чаз «кхьидайди» гаф жезва. «Кхьинарун» масдардин «кхьинардай» жуьредикни «-ди» суффикс галкIурайла, «кхьинардайди» гаф арадиз къвезва. Гьавиляй «кхьираг» ваъ, «кхьидай+ди» ва я «кхьир+чи» чIалан къайдайрив дуьз кьазва. И суффиксдин гьакъиндай гьеле чи алим У.Мейлановади гзаф метлеб авай фикирар лагьанай. Ам, гьелбетда, лезги чIалавай «-жув», «-жуь», «-гуь», «-ги» суффиксрин са жуьре яз, месела: «ахцегь+жув», «яркIи+жуь», «лез+ги» ва са жерге маса гафара гьалтзава. Лезги ва санлай къачурла нах-дагъустан чIалариз хас тир «-чи» суффиксдикай алай вахтунда гегьеншдаказ туьрк чIаларини менфят къачузва. 
Чи эдебиятдай мад са мисал къачун. «Фин» масдардикай «фир» причастие туькIуьр хьанва. Ам кьериз-цIаруз гьалтзавайди яз хьунай, причастие «фидай» кардик ква. Амма шииратда «фир» гафунихъ вичин лезет ва иервал ава. Шаир А.Фатулаеван са шиирда ам гьалтзава: «тупIалдай фир юкь авай». Ихтин скьал гекъигуни шиирдин иервал вини дережадиз акъуднава. Амма и гафунихъни «-аг» суффикс тIебии гьалдаваз гьич сакIани галкIизвач: «фир+аг» вуч я кьван? Садазни чизвач. Адак «-ди» суффикс гилигиз жеда – «фирди», яни «фидайди». Куьрелди, кьилдин саягъда туькIуьр хьанвай причастийриз «-аг» суффикс къадагъа я, гьавиляй ихьтин къайдани чи дидед чIалаз хас туш. Ам лезги чIалал илитIиз алахъунни лингвистикадин тIалабунриз акси тир авамвал я. Масдардик «-аг» суффикс галкIанвай гафар тIимил ава, гьабурни анжах гзафвилин кьадардаваз: «чуьхуьн+аг+ар», «къугъун+аг-ар, «хъуьруьн+аг+ар», «чухун+аг+ар», «эгъуьн+аг+ар», «къекъуьн+аг+ар».
Гьа са вахтунда «-аг» суффиксдин куьмекдалди са жерге цIийи гафар чIалан къайдайрив галаз кьадайвал тIуькIвенва. I966-лагьай йисуз шаир З.Ризванов гьар йикъан вакъиаяр дафтардиз кхьинив эгечIнай. Сифте ада дафтардин винел урус чIалан «дневник» гаф кхьена, ахпа, адан кIаникай, лезги чIалан «йикъараг» гаф алава хъувуна. И жуьреда туькIуьр хьанвай гафарикай адахъ мад сад ава – «цавараг» (космонавт). 
Эгер чаз «летопись» гаф лезги чIалалди лазим хьайитIа, «йисараг», лугьуз жеда, «временник» герек атайтIа – «чIавараг». Гьа и жуьреда «сумаг», «шараг», «тупIараг» (кастет), «вилераг» (бинокль) ва икI мад арадиз атанва.

V
Гьелбетда, «ацукьмиш хьун», «ацукьмишун» келимаяр лугьудай лезги бажагьат жагъида. Анжах чи чIала «-миш» суффикс лап гегьеншдаказ гьалтзава. Лугьузвач «къудур хьана», амма «къудурмиш хьана» регьятвилелди мецел гъизва. Гьа жергедай я «къазанмишун», «алдатмишун», «бажармишун», «эвленмиш хьун», «къизмиш хьун», «къуьчуьхмиш хьун», «тепилмиш хьун», «телесмиш хьун», «ухшатмишун», «башламишун», саймишун», «тапшурмишун», «ишлемишун», «къаршиламишун» ва ихьтин цIудралди маса гафар. 
Къейд авун лазим я, абур чи чIалаз вири санлай атайди туш. Месела, Е.Эминан шиирра, лап туьрк чIалалди кхьенвайбурани кваз, ихьтин гафар кьериз-цIаруз гьалтзава. Абурун кьадар гзаф хьун а шиирар гуьгъуьнай лезги чIалаз элкъуьрунихъ галаз кIеви алакъада ава. Виликан девирдин чи алимрикай Гь.Алкъадаридин туьрк чIалал теснифнавай эсеррани ахьтин гафарин кьадар тIимил я. Куьрелди, чи чIала «-миш» суффикс квай гафаринни келимайрин сел алатай асирдин 30-лагьай йисара къвердавай артух хьана. Идахъни тайин тир себебар ава.
Сад лагьай себеб ам я хьи, I9I8-лагьай йисалай гатIунна, Советрин гьукуматди туьрк-азербайжан чIал фарс ва араб гафарикай михьи авун патал лап къулай шартIар яратмишна. I926-лагьай йисуз Бакуда кьиле фейи туьркологиядин съезддиз атанвайбурукай сада (А.Зифельдт-Симумяги, эдебиятчи, Бакудин эстонви), вичиз туьрк чIал гьич бегьем течиз, амма ам чарабурал илитIиз алахънаваз, икI лагьанай: «Хыналугец или джек Кубинского уезда (есть здесь такие одноаульные племена), владеющий только своим материнским языком, на котором говорит только его родной аул, рискует навсегда остаться жалким пастухом. Усваивая же язык окружающего его аул тюркоязычного населения, он становится сильнее и устойчивее в житейской борьбе, он не прикован к своим скалам, для него открывается более широкий мир со многими возможностями. Языки нескольких аулов могли сохраниться веками где-нибудь в недоступных горах Дагестана до тех пор, пока там царило неразвитое, почти изолированное, полупастушеское хозяйство. Но коль скоро и эти уголки будут втянуты в орбиту государственного хозяйства, коль скоро туда проникнут кооперация, школы грамоты, избы-читальни и т.п., дни этих языков можно полагать уже сосчитанными. Они уступят место тюркскому или одному из соседних языков с большим распространением».
Гьа са вахтунда а съезддин иштиракчияр туьрк-азербайжан чIалазни цIийи гафар гъиз алахънавай. Месела, лугьузвай: «В случае отсутствия готовых слов для выражения сложных понятий – в интересах сохранения популярности литературного языка – полезнее всего прибегать к словообразованию из корней родного языка по образцу dəmir-yol. Осмеянные арабистами термины типа yer-bil («землю знай») не следует отвергать, но поправить их: в jer-bilik (землеведение – география); yıldız-bilik (астрономия); su-bilik (гидрология) и т.д.». Абурукай садни гилан туьрк-азербайжан чIала авач ва ада абур кьабулунни мумкин тушир. Алай вахтунда лезги чIалал илитIзавай «гафалаг», «кхьираг» ва ихьтин маса гафарни гьа девирдиз хас хьайи гьерекатрин хъапI я.
Кьвед лагьай себеб алатай асирдин 30-лагьай йисара гьукуматдин такьатралди туьрквал къунши халкьарин арада гегьеншдаказ чукIуруникай ибарат я. Килигин винидихъ тIвар кьунвай Гь.Гьажибегован терминрин гафаргандиз. Ана «-миш» суффиксдин куьмекдалди туькIуьрнавай са жерге цIийи гафар ава: «планламишун» (планировать), «екунламишун» (суммировать), «базаламишун» (базироваться), «идеалламишун» (идеализировать), «санайиламишун» (индустриализация), «чкаламишун» (локализация), «маскаламишун» (маскировать), «машинламишун (машинизация), «миллешдирмишун (национализация), «чил ишлемишун» (земледелие) ва икI мад. Ихьтин гафарикай бязибур гилалдини газетрин чинра гьалтзама. Амма газетдин ва я журналдин дав кьуна чIаганвай кхьинарни чан алай дидед чIал сад туш. Газетдин чинай «кIвалах планламишна» аквазватIани, халкьди масакIа лугьузва: «кIвалахдин план кьуна». ЧIалан жигьетдай икI лугьун, гьелбетда, дуьз я.
И суффикс, «-миш», алаз-алачиз кардик кутуни чи чIал кесиб ийизва, ам зайифарзава, адан мумажвиликай менфят къачуз тазвач. ЧIалан девлетар квахьнавач: «эзмишун» – шупIун, «башламишун» – гатIунун, «саймишун» – кваз кьун, «бурмишун» – бур гун ва икI мад. Им «-миш» квай вири гафар лезги чIалай ва рахунрай акъудуниз эвер гун туш, амма кьадар чир хьун лазим я. И шартI гъиле къелем кьазвайбурун пак буржи тирдал са шакни алач.

Р. ЗАБИТАН ХВА
"АЛАМ" журнал