Лезги чIалан девлет

Заз и макъаладиз «Чаз лезги чIал ччидани?» тIвар гуз ккан хьана. И вариантда «Бес чаз лезги чIал ччидачни? Вуна чаз лезги чIал ччирзаван?» лугьудинбур жедий. Анжах и ганвай тIварни акьван бегьемди ттуч; чавай са макъалада лезги чIалан девлет къалуриз жедач. ЙатIани, са шумуд мисалдал чавай и девлет кьатIуз, адаз фагьум ийиз, ам веревирд ийиз жеда.

Лезги гафарин кьетIенвал за кIелай къадим (сур) кхьинрин чIал галачиз ччир хьун белки мумкин ттуч. Аламатдин кIвалах йа, гьа сур чIаварин чаз таниш ттучир лезги гафар къенин чаз ччидин лезги гафарин къене дуьшуьш жезва. Чна и гафариз этимологийадин рекъей хъсан килигайла икьван чIавалди садавайни кIелиз тахьанвай сур чIаварин кхьинар лезги чIалан куьмекдив кIелиз хьунин себеб винел акъатда. Куьне за агъадихъ гъизвай гафариз фикир це.

- АЙАЛ. И гафуни урус чIалан «ребенок» мана гузва. «Айал» гаф кавказ чIаларикай кьилди лезги чIала ава (крыз., буд., уд., хин. чIалара ам тIимил дигиш хьанва /1/). А.Г. Гуьлмегьамедова ам араб чIалан гаф хьиз къаланва /2/. И гафунин дувулдикай чаз ЙАЛ (йалар хьун, йал йагъун), ХИЙАЛ гафар ава. «Лезги чIаланни урус чIалан словарьда» /3/ «йал» ‘дыхание; запах’, «йал йагъун» ‘отдыхать’, «йал авун» ‘тянуть’ гафар (ибарайар) ава, къуба нугъатдин «йал» ‘дух’, «йалар хьун» ‘вселение духа’ авач. Чи чIала «йал кьун» гаф хьиз «каш кьун» гафни ава. Эгер «йал» гаф ‘руьгь’ йатIа, «йал йагъун» ибарада авай «йагъун» гаф гъавурда акьазвач; ам йа дигиш хьанвай маса гаф йа, йани «йагъун» глаголдиз чи гафалагра авачир маса манани ава. Чаз акI жезва хьи дувул сад ттир «айал» (ребе-нок), «йал» (дух), «хийал» (мысль, мечта) гафарин арада са къавумвални авач. Анжах акI ттуч.

Этрус чIала «йал» ‘руьгь’ (дух) лагьай гаф йа. Абуру цIийиз хьанвай айалдиз гьи бубадин йатIани ччан хтанвай руьгь йа лугьудий: «а йал» - ан руьгь! АкI хьайила чун «йа-лар хьун» ибара дири инсандин ччандик кьейидан руьгь хтун хьиз гъавурда акьазва.

Бес «хийал» гафунин «хи» ва «йал» кIусари вуч мана гузва? Чаз «хун» глаголдин 3 мана ччида: «хун» ‘родить’ («рухун» ‘рожать’; «р» гьарф тикрарвилин префикс йа), «хун» ‘колоть, рубить’ ва «*хун» говорить’ («рахун» ‘разговаривать’). Эхиримжи «*хун» ‘говорить’ гаф чаз амач. Завай хьайитIа, и «хун» глаголрин арада тафавут ава: «*х(в)ун» ‘ро-дить’ («х(в)а» ‘сын’ гафуна авай хьиз), «хун» ‘ломать’ ва «*хин» ‘говорить’. Эхиримжи гаф ахвах, багвали, ботлих, тинди, чамали, годобери, цез, хварши, гинух чIалара «гьил-» («гьел-») ‘сказать’ хьиз ама /1/. «Хиналукь» гафунин эхиримжи «-лукь» кIусуниз азербай-джан чIала дигишарнавай кавказдин албанрин «-лаг» ‘са чкадал’ (лезги чIалан «лак» ‘грядка’) хьиз килигайла «хиналукь» ‘чIал са чкадал’ лагьай гаф жезва. Гила чавай «хийал» гаф ‘руьгьдихъ галаз рахун’ хьиз кьабулиз жеда.

- АХ. И гаф египетвийрин мифологийада ава. Ам «инсанвилин элементрикай сад», «инсанрин а дуьнеда авай гьал» /4/, «руьгь» йа. Фараон кьейидалагъ къулухъ ахдиз элкъвезва. Чи чIала и гафни ама – АХ(В)АР ‘сон’. И гаф чавай «ахар» (гзафвилин формада) хьизни кIел жеда, «ах (в)ар» (ахрин варар, урус чIалал «граница ахов») хьизни. Чи чIала авай «ах(в)ар акун» гьа «руьгьер акун» ттучни? Чаз вучиз йатIани туьрк гаф хьиз аквазвай /2/ «ахмакь» гафни ава. И гафун кьвед лагьай пай «макь» кавказрин албан чIала ‘акьул’ лагьай гаф йа (гелхен нугъатда «макьу кас» ‘акьул авай кас’ йа). АкI хьайила чавай АХМАКЬ гафуниз ‘руьгьдин акьул’, ‘хийалра авай акьул’ хьиз килиг жеда. Завай хьайитIа, АХМАКЬ гаф дигиш хьанвай «ха(м) макь» ‘бегьем ттучир акьул, хам акьул’ хьиз кьабулиз жеда.

«Ах» дувул галай чаз топонимикадин тIварни ава: АХЦЕГЬ. И гафуни «ах це» ‘дай дух; одухотворяй’ мана гузва. Дагъустандин лезгийри лугьузвай «Ахцегь» тIварциз Къуба патан лезгийри АХЧЕГЬ лугьуда, гьамани «ах че» ‘дай дух, одухотворяй’ лагьай гаф йа.

Лезги чIала «руьгь» мана гузвай ЧЧАН гафни ава («ччан» ‘руьгь’, «тан» ‘беден’; А. Гуьлмегьамедова «ччан» фарс гаф хьиз къаланва /2/ фарс чIала «чч» гьарф авачтIани). Аку чаз гьикьван руьгьдин тIварар аватIа. Сур чIаварин мифологийра инсандиз са шумуд руьгь авай: кьиле, лекьина, рикIе… 

- ППАРА. И гаф (‘кьадардилагъ артух’ /2/, урус чIалал ‘много’) къуба нугъатда фад-фад дуьшуьш жезватIани, лезги кхьинрин чIала гзаф кьериз дуьшуьш жезва. И гафу-нин кьвед лагьай «-ра» пайчи урус чIалан «раз» мана гузва: «садра» (один раз), «вадра» (пять раз). Бес садлагьай пайчи вуч мана гузва? И гаф - «ппа», адыг ва кабардин чIалара авай «баь», «баь(в)» ‘много’ гафарихъ галаз сад йа. АкI хьайила чаз «гзаф» мана гузвай «ппа» гафни ава: «ппара» ‘много раз’. Къуба нугъатдин «гъилер» гаф («вад гъилер» ‘5 раз’, «къад гъилер» ’20 раз’) Египетдин кхьинра ава ва ам кьве гъилин шикидив къалурнава.

- КIЕЛ. Этрус чIалал «кIел» ‘хуьн’ (урус чIалан ‘спасение’) гаф йа. Абуру чпин шегьерар йагъидикай хуьн патал абурал дуайар кIелдай. И гаф чи КIЕЛЕ ‘йагъидикай хуьдин чка’ (урус чIалал ‘крепость’) хьиз ама. Вучиз йатIани, чи «литературный» чIала урус чIалан «учиться, читать» гафар «кIелун» глагол хьиз ава, урус чIалан «чтение, учение» существителнийрин лезги вариантни гьа глагол хьиз ганва; им лезги «литературный» чIалан татугайвилерикай сад йа. Безибуру «лезги чIала «кIел» ‘чтение’ гаф авач» лугьун лезги чIал ччир тахьунин себеб йа. «Литературный» чIала авай «кIел» ‘ягненок’ гафунин чкадал къуба нугъатдин «ккел» ‘ягненок’ хьана кканзавай ттир (кавказдин албанриз «ккел» тIвар алай гьебил /тайифа/ авай).

- ЙУР. Синайдин палимпсестра авай лезги чIала «йур» гаф ава, ада урус чIалан ‘энергия’ (чавай адаз «энержи» лагьайтIани жеда) гафунин мана гузва. И гаф къенин лезги чIала ЙУРГЪАН (одеяло), ЙУРГЪУН (усталый), ЙУРГЪА (иноход), ЙУРГЪ (сильный дождь) гафарин къене ама. И гафарин  дувул сад йатIани абурун манайар чаз ччара хьиз аквазва. Анжах акI ттуч, абурун вирида гьа энержидиз талукь манайар гузва: «йургъан» - «йур кьан» ‘поддержать энергию’, «йургъун» - «йур кьун» ‘задержать энергию’, «йургъа палкан» ‘энергичная лошадь’, «йургъ» ‘сильный, энергичный (дождь)’.

- ИР. И гаф пеласг чIала ава, ада урус чIалан ‘жена’ мана гузва. Ам чи къенин лезги чIала ЍРАН БУБА (папан буба), ЍРАН ДИДЕ (папан диде), ЍРАН СТХА (папан стха), ЍРАН ВАХ (папан вах) гафарин къене ама. Завай хьайитIа, лезги чIала «ппаб» - ‘женщина’, «ир» - ‘жена’, «хунуб» - ‘госпожа’, «кайвани» - ‘хозяйка’ йа. Урус чIалан Ира, Ирина тIварар гьа «ир» гафунин дувулдикай йа («ира», «ирина» ‘возьми в жены’).

Сур чIаварин лезги кхьинра ихьтин гафар гзаф ава. Са макъалада абурун виридакай рахаз жедач.

ЧЕШМЕЙАР

1. Климов Г.А., Халилов М.Ш. Словарь кавказских языков. М., 2003.
2. Гуьлмегьамедов А.Г. Лезги чIалан словарь. I, II ктабар. Махачкала, 2003, 2005.
3. Лезги чIаланни урус чIалан словарь (туькуьрайбур Б.Талибов, М. Гьажиев), М., 1966.
4. Мифы народов мира. Энциклопедия. ТТ 1, 2, М., 1991, 1992.

Я.А.Яралиев. 01.09.18.