Халкьдин дамах тир шаир

Гьар гъилера къелемдив эге­чIайла жуван 43 йисан жур­на­лист юлдаш Муьзеффер Ме­ликмамедовакай макъала кхьин регьят хьиз жеда заз.  Ада халкь паталди акьван крар авунва хьи, са кьиликай гьисабайтIа бес я лагьана фикирда. Ингье ви­чикай ихтилатзавай кас га­фунин халисан устад, зурба къе­лемэгьли, надир арифдар тирди фагьумайла адакай кхьин гзаф четин кар тирди хиве кьада за, гьар са гаф вишра алцумна кхьена кIанзавайди кьатIуда. Са кар ава хьи, вичин уьмуьр кьи­­ляй-кьилди хайи халкьдиз, ди­дед чIалаз къуллугъ авуниз, лезги поэзия, чи журналистика зурба эсерралди девлетлу авуниз, халкьдин тарихдин икьван гагьди малум тушир чинар ачухаруниз серф авунвай Муьзеффер Мелик­мамедовакай – къелем яракьдиз элкъуьрна датIана женгина авай кьегьалдикай кхьин вич са бахт я.

1948-йисан 25-июлдиз Къуба ра­йондин Дигагь хуьре дидедиз хьайи Муьзеффер кьетIен жуьредин аял тирди адан диде Эсмера ва буба Низамани кьатIанай. 9 аял чIехи жезвай и чIехи хизандин вад лагьай аял тир Муьзефферан фагьумлувилел, салагъалувилел, чIехи-гъвечIид чир хьунал, адетдин аялрилай тафаватлу яз рухсатсуз са карни тавунал, ктаб-дафтардал рикI хьунал хайибур, мукьва-кьилияр вири мягьтел тир. Вад йиса аваз адаз кIел-кхьин чир хьанай. Вичин яшиндилай чIехи тир адан амалар. Аялдин алакьунар фикирда кьуна ам Къубадин цIийиз кардик кутунвай интернат мектебда эцигна адан буба Низам муаллимди.

Муьзеффера сад лагьай йикъалай инин муаллимар вичин хци зигьиндивди рамна. Аялриз лагьайтIа, датIана ислягьвилихъ ялдай и гада пара кIандай.      Интернат тафаватлувилелди акьалтIарай юкъуз адан муаллимри вирида сад хьиз хиве кьунай:
– Чи интернатда кIелунин рекьяй Муьзеффер Меликмамедовав къведай кьвед лагьай аял хьанач.
Гьа икI, сад лагьайди хьун адан уьмуьрдин чешнедиз элкъвена.

Адан мурад журналист хьун тир. Азер­байжандин Гьукуматдин Универ­ситетдин журналистикадин факультетдиз кьабул хьун патал пуд йисан кIвалахдин стаж герек яз акурла, ам КцIар райондин «Къизил Къусар» газетдин редакцияда кIвалахал акъвазна. Газетдин чинриз мукьвал-мукьвал адан лезги чIалал макъалаяр, шиирар акъатзавай. 

Са шумуд вацралай аскервилиз фейи жегьилдин алакьунар ина фад винел акъатна. Ам Ленинграддин военный мухбиррин мектебдиз кIелиз ракъурна. 1968-  1970-йисара «Советский моряк», «Красная звезда» ва маса газетра вичин гзаф макъалаяр, очеркар, корреспонденцияр ва зарисовкаяр чап хьайи М.Меликмамедов аскервиляй «Ленинграддин военный ок­руг­дин виридалайнн хъсан мухбир» гьуьр­метдин тIвар гваз хтана. 
АГьУ-дин журналистикадин факуль­тетда кIелдайлани ам сад лагьайди хьа­на. Ж.Жаббарлыдин тIварунихъ галай стипендиядиз лайихлу хьана, универ­си­тет яру дипломдалди акьалтIарна. Азер­байжандин КП-дин ЦК-дин «Совет кенди» газетда кIвалахал акъвазай адакай республикадин машгьур журналист хьана. Хци шиирралди кхьей фельетонри ам вириниз сейли авуна. Ина кIвалахай 17 йисан къене ада журналистикадин рейд жанр вилик тухвана. Азербайжандин КП-дин ЦК-дин 1983-йисан февралдин пле­нумдал М.Меликмамедова регьбервал гуз­вай чарарин отделдин кIвалахдикай рахана. Им садрани тахьай хьтин кар тир. Республикадин вири газетрин редакцийриз адан тежриба чирна, кардик кутун меслят акунай. 1983-йисуз адан «Газет ва халкьдин контроль» ктаб 10 агъзур  тираждалди чап хьана. 

«Къизил Къусар», «Советский моряк», «Со­­вет кенди», «Гьеят», «Берекат», «Ал­пан» газетрин мухбирвиле, редактордин за­мес­тителвиле, редакторвиле, гьакIни «Са­мур» газетдин кьилин редактордин за­местителвиле кIвалахай йисара М.Ме­лик­мамедова 8500-далай гзаф ма­къа­лаяр, очер­кар, эссеяр, репортажар, коррес­пон­денцияр, фельетонар, зарисовкаяр чап­­дай акъудна. Журналистикадин ре­кьяй М.Меликмамедов 2 медалдиз, Азер­бай­жандин Журналистрин Союздин      «Къи­­­­зилдин къелем» ва эдебиятдин ре­кьяй  «Араз» премийриз лайихлу хьана. 2011-йисуз ада Дагъустан Республикадин «Шар­вили» премия къачуна.

Азербайжандин гзаф  журналистри гьахълу яз адаз чпин устад лугьуда, чеб адан шакIуртIар тирди хиве кьада. Муьзеффер Меликмамедован гьакъиндай 120-дав агакь­на макъалаяр чап хьанва, адакай са ктаб кхьенва. Шаирдин уьмуьрдин рехъ ва ярат­мишунар Дагъустан Республикадин юкьван мектебрани институтра чирзава.

«Самур» газетди М.Меликмамедован уьмуьрда кьетIен чка кьазва. И газетдин редактордин заместителвиле кIвалахзавай 22 йисан къене ада «Архиврин геле аваз», «Машгьур лезгийрикай чаз чизвачирбур» ва маса рубрикайрик кваз вишералди макъалаяр чапдай акъудна. И макъалайрин гьар сад са жавагьир яз гьисабиз жеда. Вучиз лагьайтIа абур и къелемэгьлидин архивра фейи йикъарин, варцарин бегьер яз арадиз атанвайбур я. 
VII-XIX виш йисарин лезги-алим­рикайни шаиррикай Билисандай тир Гуьл­геран, Абдулрашид ибн Салигь Лез­гидин, Лезги Гьамдидин, СтIур Ши­хи­ман, Ибрагьим эфендидин, Мегьамед эфен­дидин, Жаруллагь эфендидин, Эмирали ТIи­гьир­жалвидин, Сулейман эфендидин, Ис­гьакь эфенди Яргунвидин ва масабурун гьа­къиндай ада кхьенвай макъалайрин гьарма сад са эсер я.

М.Меликмамедова урус чапхунчийрин аксина женг чIугур Гьажи Али Аскер эфенди, Ханбутай бег Яргунви, ЦIехуьл Мелки, кузунви Агъа бег, муругъви Иляс бег, хьиливи Ярали, тIигьиржалви Рамазан, манкъулидхуьруьнви Абдурагьман, ава­ран­ви Малла Агьмед хьтин кцIарви къагь­риманрин кьегьалвилер къелемдиз къа­чуна. Ада 26 йисуз ахтармишунар тух­вана 1918-йисуз эрмени дашнакри ва боль­шевикри Къуба уезддал вегьейла абурун ак­сина кьегьалвилелди женг чIугур кцIар­вийрин къагьриманвилерикай генани ге­гьеншдиз кхьена. И женгериз регьбервал га­йи Муьгьуьбали эфенди Кузунви, Гьатем агъа ЧIакIарви, Бекер Мегьералиев, Юсуф бег Абусаламбегов хьтин кьегьалар винел акъудна. 

Гьа са вахтунда тарихдин архиврихъ гелкъвена 1810-1840 ва 1918-1930-йисара Къуба уездда кьиле фейи вакъиаяр ге­гьеншдиз ахтармишна, урус пачагьдин ва эрмени дашнакрин аксина женг чIугур гзаф лезги къагьриманрин тIварар винел акъудна къелемэгьлиди. И кIвалахрин нетижа яз лезги чIалалди «Къубадин гъулгъула» ва азербайжан чIалалди «Къанлу дере» ктабар кIелдайбурув агакьарна. 

М.Меликмамедов лезги, азербайжан ва урус чIаларалди чапдай акъуднавай 22 ктабдин автор я. Адан гьар са ктаб лезги халкьдин уьмуьрда чIехи са вакъиа я лугьуз жеда. Ам вичи кхьей гьар са эсердин винел зурзазвай, абур битавди, ацIайди хьун патал яргъи йисар серфзавай надир къелемэгьлийрикай я.

«Йифен экв», «Хачмази гъалибвилин рехъ хуьзва», «Полковникдин кьин» ва маса ктабар Азербайжандин кIелдайбуру хъсандиз кьабулна. «Лезги тIвар алатIа...» ктабдалди ада лезги литературада эссе жанрдин бине кутуна. 

1991-йисуз Бакуда басма хьайи «Беневша хьиз экъечIда» ктабдалди Муьзеффера кIелдайбуруз чи поэзиядиз вичихъ кьетIен хатI, цIийи образарни тешпигьар авай ялавлу шаир атанвайди баянарна. 

Гуьгъуьнай «КIанидаз кьве виш мани», «Касар», «Эрекьистан» ва маса шииратдин кIватIалар чапдай акъудай къелемэгьлиди лирикадин шиирар хьиз сатирадин эсерарни устадвилелди къелемдиз къачузвайди кIелдайбуруз субутна. 

Вичин  сатирадин эсерра девирдин тату­гайвилерни инсанрин ламатIвилер винел акъудзавай, усал инсанар гатазвай авторди халкьдихъ рехне кутазвай кимивилерихъ галаз женг тухун патал халкьдин фасагьатлу чIалакай, адан мисалрикай, ибарайрикай, ягьанатдин рангарикай устадвилелди мен­фят къачунва. Шаирдин чи аямдин та­тугайвилерикай кхьенвай «ЦIийи девран ялда им», «Демократия», «КIекIрен мехъер», «Цирим-цирим», «ЦIарба» хьтин сатирадин поэмайрихъ лезгивал квадарнавай, чи чIал, чи адетар чIурзавай, хайи халкь негьзавай ксар тербия ийидай чIехи къуват ава. Адан гзаф шиирар, гьакIни «Гележег», «Эрекьистан» хьтин чпихъ чIехи пафос авай поэмаяр вичин ванцелди кхьенвай аудио-дискар эхиримжи йисара дуьньядин лезгияр яшамиш жезвай гзаф уьлквейриз чкIанва ва автордиз машгьурвал гъанва.

Вичин шагь эсер тир «Гьажи Давуд» ктабдин винел ада 27 йисуз кIвалахнава. XVIII виш йисарин кьегьал лезги сердердин уьмуьрдикайни ада халкьдин азадвал патал тухвай женгерикай ихтилатзавай и ктаб арадиз гъун патал М.Меликмамадова 764 тарихдин чешмедикай, XVIII-XX виш йи­сарин цIудралди авторрин малуматрикай, 840 архивдин документрикай менфят къачуна. Са шумуд йисан къене «Самур» газетдин кIелдайбурув чи къагьримандикай гзаф марагълу макъалаяр агакьарай авторди эхирни ам ктабдиз элкъуьрна 2012-йисуз азербайжан чIалалди Бакуда, 2016-йисуз урус чIалалди Магьачкъалада чапдай акъуд­на. Авайвал лагьайтIа, им тарихдин илимрин докторвилин тIвар къачуниз лайихлу ктаб я. 

М.Меликмамедов лезги чIалан илимдин месэлайрихъ галазни мукьувай машгъул жезва. КIелдайбуруз адан чIалан илимдин чара-чара хилериз талукьарнавай 150-дав агакьна макъалаяр малум я. Идалай гъейри ада чи чIалан кьетIен месэлайриз талукьарнавай «Лезги чIалар» твар ганвай ктабни 2008-йисуз чапдай акъудна. Ктабда ономастикадин, лексикадин, этимологиядин ва диалектологиядин кьетIен месэлайриз талукь макъалаярни очеркар гьатнава. Ав­торди сифте яз лезги топонимар чирунин методика арадал гъизва, къуба наречие пуд диалектдикай ибарат тирди субутзава, лезги, табасаран, будугъ, къирицI ва хиналугъ чIаларин лексика, вишералди лезги гафарин диб чирзава. И ктабдай адаз филологиядин илимрин докторвилин тIвар къвезва.

Муьзеффер Меликмамедован кьетIенвал ам я хьи, квекай кхьейтIани, гьи жанрадиз гъил вегьейтIани вич халисан устад тирди субутзава. Гьавиляй ам вирида чIехи жур­налист, ялавлу шаир, зурба тарихчи, хъсан чIалан пешекар хьиз кьабулнава. Вичин уьмуьр четинвилера, дарвилера фейи, гьахъсузвилерал гзафни-гзаф дуьшуьш хьа­йи, гагь-гагь виче жуванбурун хьилер акьур и касдин са кардал гьейран тахьун мумкин туш – руьгь гьамиша кьакьанда хуьнал! ИкI хьаначиртIа адакай Муьзеффер жедачир. Муьзеффер гафунин мана араб чIалал «уфтан жедайди», «гъалиб къведайди» я.
«Самур» газетдин коллективдин ва кIел­дайбурун тIварцIелай за чи чIехи къе­лемэгьлидиз адан 70 йисан юбилей му­баракзава. Адаз илгьамдин балкIандаллаз 100 йисан юбилей къейд авун, яратмишунрин женгина садрани галат тавун тIалабзава.

Седакъет КЕРИМОВА
САМУР газет