Гьарасатдин майдандал (романдай)

...Йиф юкьвалай алатайла, кицIин ванци хуьр кьилелди къачуна: “А-а-ав-ав-ув-ув-уввв...”
...Къув, хци аяз хьиз, чуьллера къекъвена: дагълар, кIамар,  гьатта кьезил шагьварни кваз къаю кьурди хьиз чIагана. Цавун кIанел алкIанвай мичIи циферивайни яргъалди чIугур и сузадин къув эхиз хьанач, абур атIугъна, ахпа, чара акьалтIнаваз, алемдин ишигълаван кIус - варз туькьуьнна.
...Малум жезвай экуьнихъ галаз гьаятдиз ишелдин ванер чкIана. ПемпIеша мад “ав” чIугун хъувунач. Ам кьежена яд кIвахьиз, кIвачелай кьилелди зурзаз, кумадин вилик къах хьана амай...
* * *
Къацу векьерин юкьва, верши тарарин серинрик, кIвачерни агажна къатканвай Абас, са гъилни цIвелек кумаз, ксанмай. КьелечI, жими биришра ахварин гьекь акъвазна, са жизви яр къекъифнавай хъуькъверилай виниз цIвелехъди чIулав гъвечIи пепе элешмиш хьана физва. Ширин ахварик квай Абас чилин деринриз мукьуфдивди яб гуз къатканвайди хьиз аквазва. Тамун ценерикай къарагъзавай шагьварди, булахдин шуршурдин ванци кьуьзекан архайинвал хуьзвайтIани, хъуькъвелай физвай пепеди ам инжиклу ийизвай. ТIуьруькьуьм квал акатиз, адан чинин хам са жуьре зурзазва, къужади чин чIурзава.
Абасаз, чешмедин кьилел атана, гъилевай лашни хурук кутуна, вичиз дикъетдивди тамашзавай Байрамакай хабар авач. Лашунал алгъана, кIулни экъисна акъвазнавай Байраман яру кIвалакI хьтин чиниз генани цIай чкIизва. ЦIвелерикай гьекь физва. Кьуд пIипI алай хьтин пеле дерин биришар гьатдайвал, кьатIар кими, куьруь рацIамар тик хкажна ам, кьифрен тIеквендал вилер алкIана, гъаразра акъвазнавай кац хьиз киснава. Налугьуди адаз суст хьанвай Абасан мефтIеда юзазвай фикирни кваз чизва, адан цIару вилера ягьанатдин хъвер къугъвазва. Ам къужадиз акI килигзава хьи, гуя ксанвай Абас чилина гьатнавай ветI я, вични - къудратлу хуьшрекан. Чанда къуват амачир, леш хьиз экIя хьанвай къужадин суйдиз тамашуни Байрамаз гьяз гъизвай. Абасни, налугъуди, гьакъикъи есир я, ара-ара дерин нефес акъадариз, зурзунар алахьиз, хъуткIунзава. Низ чида, ксанвай къужадин бейнида вуч аватIа.
“Вавай жен вуч ийида? Ина векь ягъун ви кеспи туш, - фикирзава Байрама. - Вичин куц аку!”
Гуя къужади вичел алкIанвай Байраман вилерин туькьуьлвал гьиссна, рикIел туькьуьл акьалтайди хьиз, ам юзана. Сифте астааста сив жакьвана, ахпа муькуь къвалал элкъвена, Байрамаз далу яна.
Байрам кана... Адан чиниз яр, цIун мурз чкIана. ИкI адаз кар кьур кас мад хьайиди тушир.
Дугъриданни, вичизни хабар авачиз, Байраман цIару вилер шалварда гъутар хьиз экъис хьанвай яхун Абасан къалчахрилай цIуьтхуьнна. Мад инал акъвазуникай файда амач. РикI бейкефвили кузвай ада, хурукай лаш хкудна, агъурдиз камар къачуна. Ваъ, Абаса и кар кьасухдай авуначир. Амма Байрама ам гьакI кьабулнай. Адаз къужадикай бегьем хъел атана. Вилерикай гьеле Абасан яхун къалчахар карагзамай ада, заландиз нефес къачуз, гъиле авай лаш ара-ара векьерихъ галукьариз, хъел гьабурулай вахчузва. Хуьруьхъди рехъ гьалзава. “Хиялрин деринвал аку. Вичин фикирар гьинай гьиниз фенватIа аку, - и чуьлдал Абасан бубайрин тIвар алайди кьатIана, вичи-вичик мурмурзава Байрама. - Рекьизмайди тушни кьуьзуь кафтIар! Лап фад яда вуна анай векь!” Хуьруьз мукьва жердавай Байрам вич-вичик дакIвазва.
Абасни ахварикай кватна. Яраб дуьньядихъ вуч хьанатIа?! Яраб Абасан кьилихъ вуч хьанатIа? Абасаз чириз кIан я. Ада явашдиз, ахтармишзавайда хьиз, кьилелай кап алтадзава. Келле агъур я, сиверани цуькIуьн икьи ва туькьуьл хьанва. Абас хияллу я. Ам са кIвач качудна, муькуьдини виняйгъуз регьятдаказ гадарна, къулайдиз ацукьна. Фикирар ийиз гьа икI регьят тир.
Кьуд пад гуьлуьшан я. Цава рагъ цIразва. Секин я... Анжах таму асайишдаказ кушкушзава. Ваъ, и дуьньядихъни, Абасан кьилихъни са вуч ятIани хьанва. ТахьайтIа, таму икI кушкуш ийич. Абасан рикIини гьиссзава. Адак са гьихьтин ятIани гъалаба акатзава. Амма анжах адавай аннамишиз жезвач. Сиве гьатнавай туькьуьлвилин хъен чинал алкIана, къужади кьуд патаз мукъаятдаказ яб гузва, ина-ана вил экъуьрзава. И секинвилихъ яб акалзавай ам къвердавай малумсузвилиз аватзава.
Ингье Абасан цIранвай гъвечIи вилер чIехи ва экъис хьана. Налугьуди адаз са гьихьтин ятIани къариба затI акуна, адак теспачавал акатна. КIаник квай пIузни куьгьне шаламдин кIуф хьиз, куьрс хьана, ам, вичизни хабар авачиз, метIерал акьалтна, гарданни акъажна, кьил, тик кьуна килигзава. Абас вичин вилерихъ агъазвач. Абасаз аламат аквазва. Тамун ценерикай, кьил винелди кьуна, цекверин сел ахмиш жезва. Адал саки вад чIиб кьван гьяркьуьвал ала. Къужадиз адан я эвел, я эхир аквазвач. Ам гзаф гьяркьуь шуьтруь кашу хьиз галчIур жезва. Вилик акатай гьар са затI абурун сих жергейри басмишзава. Абасаз акI тир хьи, и патавай галчIур жезвай кашу гьашаратрин сих жергеяр ваъ, са гьихьтин ятIани битав са шей, са беден, са кьушун я.
ИкI дуьм-дуьз жергейра акъвазна, гьа сад хьтин еришда аваз гьич са кьушундивайни физ жеч. Цекверин кьушун физва. Чапхундиз гьерекатзавайбур хьиз. ГалчIур жезвай шуьтруь кашуди Абасан вилерин ишигъни, зигьинни вичихъ галаз тухузва. Вилерикай цIверекIар катзавай Абасан зигьинда абуру къайи квал твазва, налугьуди цеквери адан мефтIедилай гьерекатзава. Абурун еришри Абасан рикIни кваз къурзава. Абасаз къурху я. Абаса мукъаятвалзава. Гьатта нефесни кваз чинеба къачуз чалишмишвалзава.
Им цекверин са гьакIан, адетдин гьерекат тушир. Налугъуди абур са гьихьтин ятIани иманди тупламишна, сих тир жергейра тунва. Ана акьалтIай жанлу къайда ава. Ам са зурба къуватдиз тешпигь я. Сих жергейрин жуьрэтлу гьерекатди къужа къурвахна, ивини кваз къана. КичIе я Абасаз. И кьушундин, адан къастлу гьерекатдин хура нивай акъвазиз хьуй. Бирдан цекверин сел ахмиш хьана алтIушайтIа, Абаса вучрай?! Ажуз хьанва къужа...
Цеквер цеквер я. Кар абурал алач. Кар алайди абур, икI тупламишна низамда туна, гьерекатдик кутур Иман тир. Ам Абасаз дерин сир я. Амма ам инал келледа тIал гьатдайвал, рехи рацIамарни пелен юкьваз кьван хкаж хьана, амай. И гьашаратрикай гьар сад а Иманди магълуб тежедай къуватдиз, къудратлу аскердиз элкъуьрнавай. Им гьакъикъатдани дерин сир я эхир. Абас дуьнья акунвай, уьмуьр саки кечирмишнавай камалэгьли я. Амма адан са куьнайни кьил акъатзамач. Фикир кьуранва, бедендини цак акъудзава. Цекверин еришрин йигинвили адан зигьин муркIадин ккIалдиз элкъуьриз, девирдин бухлух кьатариз чIугвазвай. Са мус ятIани яргъал тир йисара кьиле фейи, рикI къарсурай вакъиайрин къайи гьиссерин къифле, гуя цIийи кьилелай элкъвена, Абасан рикIиз къупмиш хъхьанвай.
Гьа вахтара хьиз, Абасан руьгьда къайи гьиссерин къув къекъвена, беденда фул тунва. Вучиз ятIани, Абасаз куьлуь шейэрикай еке кин авай. Гъуьлягъди ягъайдаз кашудихъай кичIе жеда, лугьузва эхир...
* * *
Гатфар и йисуз фад алукьна... Апрелдин сифте кьилер тиртIани, ракъини хъсандиз чими ийизва. ЧIурарани векь вижевайдиз хкаж хьанва, тамар-тарарни яваш-яваш къацу жезва. Цавун тагъда рагъ цIрана физва. Гьа ихьтин гуьлуьшан са юкъуз Абасан контурдиз шумал буйдин са аскер гьахьна. Аскердик эсиллагь тади квач. ПIузаррикай хьиз салам гана, яргъал тир сеферрин рекьера бизар хьана, эхирни хайи макандиз хтанвай къариба кас хьиз, ам, са къайгъуни амачиз, кIвач кIвачел вегьена, далу цлаз яна, Абасан вилик столдихъ ацукьна. Аста-аста гьерекатралди, кIанзни-такIанз лацу тупIар юзуриз, гимнастеркадин хуру ачухна, орденрив, медалрив са жизви ванер ийиз таз, къултухдай яйлух акъудна ва ам яр чкIанвай гардандив гуьцIиз башламишна. Аквадай гьалда, лацу яйлухди адаз бегьем лезет гузва. Вилерни вили шир янавай ракIарин гуьрцелдал алкIана, секиндиз адалди гардандиз туьмерзава. Расу, ярувал квай хьтин мег куьрс хьанвай пелел, къвердавай артух къулайвал жезвайбур хьиз, рацIамар буш ва яргъи жезва. ДакIун квай хьтин яру, тIветIвел чкIанвай чинайни бизарвал акъатзава. Гуя жегьилдин гардан ветIери кIаснава, чка-чкадилай къабарар хьиз яр къарагънава. Абурухъ яйлух галукьайла, адаз регьят жезва, гьатта нефесни кваз игьтиятлувилелди къачузва. Абаса и касдин амалриз дикъетдивди фикир гузва. ТIветIвел квайди ятIани, жегьил вич акунриз рикIиз чими я. Амма колхоздин председателдиз ада са жуьре таъсирна. Абасан рикIе вучиз ятIани шаклувал гьатнава. Ам кисна адаз тамашзава. Абасаз ам гзаф сирлу кас хьиз аквазва. Ватанда алчах Гитлеран кьушунрихъ галаз къати женгер физвайла, уяхвал квадарун Абасаз кутугнавач.
Гьич тахьайтIа, мукъаятвал Абасахъ кIани кьванди ава. Адан вилик квайди гьи ничхир я? Председателди и четин месэладай кьил акъудун лазим я. Абасахъ и тийижир касдин гимнастеркани кваз кьуна тупIалай ийиз ахтармишдай ният ава. Немсер атана Кавказдин юкьваз гьахьнавай береда и аскерни Абасан кьилел гьикI аватнай? Белки, ам тапан аскер я жеди. Ина тежедай кар авани кьван? Садра адан амалриз фикир це. А залумдин хци гьатта нефесни кваз, игис хьана, чинебадаказ къачузва...
Абасани куьтIзавач. Атанвайди вуж ятIани, ам гьеле мугьман я. Къуй ада ял ягърай. И контурдани вижевай серин я. Са кьадар вахт фейила, аскерди кагьулдиз къултухда гъил туна, анай са шумуд “бирбицI” акъудна ва абур, са гафни талгьана, Абасан вилик столдал эцигна. Налугъуди ам хиялри тухванва, вилер сана, фикирар са гьина ятIани авай фалчиди хьиз, вичи-вичик мурмурна.
- Зун ветврач я, - агъурдиз нефес акъадарна, гила са кьуьнтни столдин къерехда акIурна, са жизви алгъана, председателдиз мукьва хьана. - Куь колхоздиз рекье тунва.
Абасакни эсиллагь тади квач. Ада столдал вегьей чарариз са вил кьванни язавач.
Ада гьеле аскердилай мажалдивди вил аладарзава. Жегьилдин дакIун квай хьтин, тIветIвелди куьлуь цуьк акъуднавай хъуькъвериз, ченейриз са жуьредин яру-шуьтруь рангунин чуру хъиткьинзава. Гьа чурудин рангунин мег пелел куьрс хьанвай, вили вилер авай и жегьилдихъ ихтибарвалдай жуьрэт Абасахъ авачир. Раханни Абасан хайи чIалалди ийизватIани, вуна садра ам гьи миллет ятIа лагь?! Шаклувал гъизвай делилар гзаф жезва. Абурукай виридалайни важиблуди вич и четин вахт, дяведин вахт тир.
Инсанрикни еке къалабулух квай. Са кьадар вахт идалай вилик бомба хъиткьинарай хьтин зурба ванци хуьр къарсурнай. А юкъуз Абасаз хуьр уьцIей хьиз, кIвачерикай чил катай хьиз хьанай. Ахпа немсери райондиз бомба вегьена лагьай ванер халкьарин сивера гьатнай. Бомба, гьакъикъатдани, райондин патав аватнай. Инсанриз зарар хьаначир. Хуьрени гьар нянилай экуьналди къаравулчияр къекъвезвай. Абуру экв къециз акъат тавун патал кIвалерин пенжерар жуфтдиз кIевиз тазвай...
Абасан шаклувални бинесузди тушир эхир. Абаса эхирни аскердин чарар столдилай къачуна, абура тIуб-вил экъуьриз башламишна. Ада гьар са гьарфни кваз дикъетдивди ахтармишна, гьар са гафунихъайни мукьуфдаказ ни чIугуна.
- Ви тIвар Имирали я ман? - эхирни суал гана ада.
- Эхь, - гьа са гафуналди жаваб гана аскердини. Аквадай гьалда, и кас гафаризни мискьиди я.
- Зи тIвар ваз чир хьун лазим я, эгер райондай чар гана, иниз рекье тунвайди ятIа.
- Вун колхоздин председатель Жаватханов Абас тушни? Абаса, чарарилай вил алуд тавуна, гьакI кушкушна:
- Агьан... - ахпа чарарикай са вуч ятIани важиблуди жагъайди хьиз, са бубат ван хкажна, алава хъувуна. - Гьан, ингье...
Чарарикай са чар хкудна, ам адаз элкъуьриз-элкъуьриз килигна.
- Райондай ганвай чар гьа им тушни?
- Язва, - на хиялда, Имирали Абасан суалрикай икрагь хьанва, ам, Абасавай яргъа жезвайди хьиз, стулдин далудихъ агалтна.
Кьил цлал эцигна, сив кьакьунна. Кьилни важиблувилелди са патал хьиз кьуна, къумрал, яхун пелен юкьни агажна, чар кIелзавай Абасаз вилерин пипIерай тамашзава.
- ВетIврач я лагьанай вуна? Тушни?
- Язва.
- Гьан, гьабур чаз гзаф герекзава.
Имирали, РагъэкъечIдай патан фронтда залан хирер хьана, яргъал вахтара госпиталра къатканвай кас тир. Са гьал сагъ хъхьайла, ам, дяве чIугуниз къабил яз амачир кас хьиз, кIвализ рекье тунай. Ахпани, вич пешекар хьуниз килигна, райондай Абасан колхоздиз, патал хуьруьз ракъурнай. А дарискъал вахтара яшамиш хьун патал са чкадал кьил эцигун гзаф важиблу кар тир. Гьукуматди дявейрай хтанвай инсанривай кьил хуьз хьун патал абурун патахъай къайгъуярни чIугвазвай. Гьа икI Имиралини Абасан колхоздиз акъатна...

Мегьамед ВЕДИХ
Лезги газет