Къужа рагьметдиз фейи югъ Мапери бедедин рикIел къе хьиз аламай. А береда бадедиз акI хьанай хьи, гуя са легьзеда къава авай экв туьхвена, къула цIай хкахьна, кIвале мичIини хьана, мекьини. Йисар акуна-такуна акъатна.
Далудихъ къужа галамачир Мапери руьгьдай аватнач, чарадан вилик вичин ажузвал къалурнач, виликдай хьиз, кIвалин-къан дердийрин яцIа хьана…
Анжах авай са хва Азизанни свас Шаперидин рафтарвилери къурху кутазвай Маперидик.
- Гьиссзава за, са гьихьтин ятIани фенд къурмишзава и кьведа, - кьатIузва Мапериди. - Иллаки къужа кьейидалай гуьгъуьниз къизгъин жезва гьалар. Яраб яд ни рагъуларзаватIа, вуж ятIа цIилинин кьил гвайди?..
* * *
Йикъарикай са юкъуз, верчериз твар вегьена, кал ацана, гурарин кьилел хкаж хьайи Маперидиз ван къвезва: “Зун мал туш базардай маса къачунвай. Бес я кьар тIушунайди хуьруьн куьчейра. Вуна заз, дах кьейила, кIвалер маса гана, чун шегьердиз хъфида лагьанай. Гьинава ви итимвилин гаф? Вун итим туш. Вуна зун алцурарна. Гьайиф зи уьмуьр ваз кьисмет хьайи!!”
Са легьзеда Маперидин вилерал мичIивал акьалтна, кIвачер гъуьргъуь хьана. “Яраб, и сарсах рахунарзавайди свас я жал? - шаклу хьана Мапери. - Бес зи хва Азиз? Ви мез кьунвани? Ваз лугьудай гаф-чIал авачни? Бубадилай аманат кIвалер гила савдадиз акъудзавани куьне? Юкьван кIваляй экъечIна, къаншардиз атай Азиз акурла, Маперидин кефи са бубат ачух хьана. “Гила зун хци, мукъаятдиз къуьнерикай кьуна, хутахда кIвализ”, - фикирна ада.
- Диде! - са декьикьада ял кьуна Азиза, ахпа, гурарин кIарцIел экIя хьанвай дидедиз вил яна хьиз, давамарна: - Къе, диде, зунни Шапери меслят хьана.
- Ажеб кутугай кар хьаначни, чан хва, куьн меслят хьана. Эхь, я кас, меслят, икибаштан, хъсан я къал-къиждилай.
- АкI ваъ-е, чун, хуьре кIвалер маса гана, шегьердиз хъфидай меслят хьанва, - гила ачухдиз, са кьадар эркиналди лугьузва Азиза. Вунни Идрис муьштIери акъатдалди амукьда хуьре, ахпа хкведа чи патав.
- Я бала, - хъуьтуьлдиз башламишна Мапериди, - зи яшар самбар хьанва. Пака фидачтIани чидач эбеди дуьньядиз. Де лагь кван, къенин юкъуз зи квез я шегьердин кьакьан мертебаяр? Мегер шегьердин куьчейра къекъуьналди зун жегьил хъжедани? Заз артухан уьмуьр хгудани? Гила вири, чIижер хьиз, хайи юрдарал кIватI хъжедайла, чун къакъатдани чими къулавай?
- Ваз, диде, сад чида, кьвед чидач, - экечIна гила рахунрик кисна яб гузвай Азиз. - Куьн, кьуьзуьбур, инанмишарун четин кар я. Шегьерэгьлийрин яшайиш, шаксуз, алай макъамда чалай къулай я. Абуру чIехи мажибар къачузва, кIвалахдалди, кар-кеспидалди таъмин я.
Герек хьайи вуч затI хьайитIани туьквендай, базардай жагъизва. “А-гьан, чир хьана заз ви писпиди гьинай ванзаватIа. Идав гвайбур вири Шаперидин “акьулдин” тарсар я”, - кьатIана Мапериди.
- Пулсуз гузвани, чан хва, недайхъвадай шейэр туьквенрай? - суалзава гададивай дидеди ван алаз.
- Пулсуз ваъ, гьелбетда.
- АкI хьайила, бес куьн, лугьудайвал, гъилевай чIимчIир ахъайна, цавай физвай дурнадихъ ян калтугзава?..
Азизаз дидедин негъилдикай гьяз къвезвач. Ара-бир наразивилин лишан яз кьил галтадзава, амма винелай дидедихъ яб акалзавайди хьиз къалурзава. Хцин винел патан секинвал акур Мапериди вичин гьиссериз мадни худ гузва.
- Дахдиз, чан хва, вун пара кIандай. Гьеле аял тирла, ацукьарна метIел, гзаф туьмер ийидай ваз.
Вахъ галаз “зи азиз хва Азиз” лугьуз рахадай. РикIел алама, рекьидалди вилик инсафсуз уьзуьрди гьелекна гьалсуз хьанвай дахди, месин кьиле ацукьна, заз лагьана: “Килиг, къари, Азизал гьамиша вил алаз хьухь. Адан гуьгьуьл са чIавузни хамир. Гьа са вахтунда мацIахай, кьел квачир рахунризни рехъ гумир...
Идрис дидедиз хайи югъ вуч тир? - элкъвена Мапери мад Азизахъ. - Акунайни атай кьван инсанар? Вири чи мукьваяр тир гьа, Аллагьди хвейибур. Ви халуди ружадив ийиз тур къукърумар вуч тир? Са патрумдаш, - дамахдалди хъуьрена Мапери, - гьич пиллагьни хьаначир къуччагъдиз! Дахди ханандайрив, мехъериз хьиз, экуьнахъ фад къавал акьахна, сегьерар ягъиз тунай бицIекан шадлухдай. Зуьрнечиди са кIвачел акъвазна кьуьлдай макьам “Шабалутар” ядайла къуншиярни кIватI хьанай. Са арадилай ви дах лекь хьиз экъечIна майдандиз, чунни вири, кьиле зун аваз, экечIна кьуьлуьник. Гьа чIавуз ада ви сусаз эверна, гардандиз къизилдин хтар вегьенай. Эхь, чан хва, ви дах мергьяматлу, мягькем руьгь, жумарт рикI авай, заха инсан тир...
* * *
ХъуьтIуьн куьруь югъ рагъдандихъ элкъвенвай, къецел мекьи кулак аваз, жив къвазвай. Хуьруьн кьилихъ галай къекъуьндал акъвазнавай кьве касди улакь гуьзлемишзавай. Абур, хва хуьре туна, шегьердихъ ялзавай Азизни Шапери тир. И агьвалатдин шагьид хьайи Мапериди, вичизни хабар авачиз, ван алаз лагьана: “Язух, бала Азиз, им, чими къул туна, кIваляй экъечIдай вахт туш. Вун гьиниз, вуч паталди физва, чун текдиз туна хуьре?.. ГъвечIизмаз багърийрин тавазвилерикай пай атIанвай Идрис хуьре кьилди бадедин къаюмвилик кваз яшамиш жезвай. Гьар пакамахъ ам бадедин милайим сесиникди ахварай аватдай. Чин-гъил чуьхуьдалди верч-цицIиб, мал-къара динжардай, къуйдай яд гъидай, кIвалин маса дердияр ийидай. Ахпа бадеди Идрисаз суфрадал таза дуьдгъвер, чими нек, тIанурдин фу, ниси гъидай, пад-кьил агудна, мектебдиз рекье твадай. Мапери баде хтулдилай пара рази тир. “Чан бадедин Идрис, вун тахьанайтIа зи эхир-пехир жедай хьи”, - лугьуз, Идрисаз дуьньяда авай кьван алхишардай. Вичихъ артух савадлувал хьаначтIани, бадедиз кIелунин, чирвилерин къимет чидай. Гьавиляй датIана хтулдин кIелунрал гуьзчивалдай…
* * *
Йикъарикай са юкъуз экуьнахъ фад Маперидин кIвализ атай милицайри Идрис, ксанвай месикай кьуна, тухвана. “Ви хтулдилай арза атанва, кьил акъудна кIанзава, - лагьана Маперидиз чинерал пара гъетер алайда. Мад сеферда хтул бадедиз анжах суддин залда акуна. Къуншидин демекдай верчер чуьнуьхна лагьана, Идрисалай дело къарагъарнавай, суддини адаз кар атIана, аялрин колониядиз рекье туна… Гьакъикъатда верчер чуьнуьхна, Дербентдин базарда маса гайиди Семед тир. Вичин къуллугъдикай менфят къачуналди, адан бубади (пахана) тахсиркарвал тамамвилелди Идрисал илитIиз туна. “Вуна, хтул, силисчидиз хиве яхъ, къул чIугу къалурай чкадал, ахпа за вун ахъайиз тада”, - лагьанай Семедан дахди адаз. Гуьгъуьнлай кар туькIвейла, кьил баштанна. “Завай къанун-къайдадин органрихъ галаз гьуьжет жедач”, - лагьана.
“Аллагь шагьид я, зи хтул квачирдак кутунва”, - лугьуз къекъвез хьана Мапери. Яб гудай, мидадда акьадай кас хьанач. Артухлама “Угъридин чка дустагъ я” кьил гана макъалани акъудна Идрисакай газетдиз. Гьа икI, са тахсирни квачир гада дустагъдиз аватна, къанлуйрин жергейра туна. Мапери баде гъил атIайди хьиз амукьна. “Далудихъ буба хьанач баладин, адав агатайбур кьве чин алай иблисар хьана”, - лугьудай къариди.
* * *
Хайи хуьр, кIвал, багърияр туна шегьердин къулайвилерихъ къекъвез фейи Азизни Шапери эхирни чпин эрзиман мураддив агакьна. Абуру шегьердин къерехда кирида са кIвал кьуна. Азиз са карханада йифен къаравул тир. Кьезил, амма чIехи мажиб авай къуллугъдин суракьда хьайи Шапери, са кIвалахни тахьана, бейкар яз кIвале авай.
Шегьердин гьакъикъатни Азизан хиялар чеб чпивай хейлин яргъа хьана. “Килиг гьа, са чIиб ачух чил амач шегьерда, - кьатIузва Азиза атайвалди. - Кьуд пата эцигзава, эцигзава. ЧукIур хъийиз, эхцигзава! Вуч дараматар я эцигзавайбур? Белки яшайишдин кIвалер ятIа? Садбур чазни хьанайтIа, пис жедачир. Ваъ, духанарни ресторанар я эцигзавайбур. Яраб тIуьнар абуру, дидеди лагьайвал, гьавайда гуда жал?..”
Вич шегьердиз атана ягъалмиш хьайиди Азиза гьиссзава, амма элкъвена хъфидай жуьрэт ийиз жезвач. “Заз дидеди лагьанай “Жуван къул къени ая”, амма заз ван хьанач, тахсир зиди я”, - ухьт аладарна фикирзава гадади. Бес Шапери? Шапери шегьердин уьмуьрдал кьару я: “Куьчеяр, я руш, вири гегьенш къир цанвайбур я, рекьерин къерехар тирвал эцигнавай иер фонарри кьуд пад ишигълу авунва. Рекьера мус хьайитIани къвалал “такси” кхьенвай автомашинар къекъвезва, гъилин са ишара бес я, акъвазарда, вун герек чкадиз тухуда. Чка-чкадал “дамский салон”, “женская парикмахерская” гафар кхьенвай иер дараматар гьалтда. Анра вун свас хьиз чIагурда. Гьатта чина гьатнавай биришарни кваз акъудзава...”
Сусан рахунри Азизан ивидал звал гъизва, анжах ада вичин итимвал квадарзавач.
- Вуна, Шапери, зи кьил уюнда твада, - лугьузва ада. - Кредит, чир хьухь, бурж лагьай чIал я. Бурж къачурда вахтунда вахкунни герек я. Буржуна пул къачун регьят я, вахкун-четин.
- Вахкун тавуртIа? - гаф сиве амаз эцигзава суал Шапериди.
- Вахкун тавуртIа? - кIвалер вахчуда банкунин хийирдиз.
- Пагь, вазни жагъана кIвалер, къванцин паруяр. Чпиз хьурай, алатрай чалай.
- Ви рахунар авамдинбур я.
- Гьалтна зал савадлуди, хуьруьн гада, - са сарсах хъуьруьн авуна, ахпа эмир гудай тегьерда давамарна: - Алад, энгел тавуна герек чарар туькIуьрна, вице банкуниз. ТахьайтIа за пул ви дидедин техвяй акъудда. Мал-къарадик, багъ-бустандик чи пайни квайди я.
Чара хьанач Азизаз. Сусан къуват гзаф хьана…
* * *
Шаперидини Азиза пел-пелез яна авур, хъувуна кIанзавай харжийрин сан-гьисаб кьазвай арада, рак гатана, кIвализ са шумуд дишегьли сухулмиш хьана.
- Шаперидиз къачур шейэр мубаракиз атанвайбур хьиз хьана, тадиз суфра дуьзмишиз кухнядиз фейи Азизан япарихъ векъи сесинин ван галукьзава:
- Шапери, ви гьаясузвал вуч я, вуна завай шаз хъуьтIуьз буржуна къачур пул мус вахкуда? Ам за жуван чандал хар къурна къазанмишнавайди я гьа, цIингавар яна ваъ, - лугьузва атанвайбурукай сивел туькIвей сада.
- Ун, чан вах, зи гафни гьам я. Бес хьурай вуна чун ицитIайди. Вахце зи буржни гьисятда,- лугьузва маса дишегьлиди.
Шапериди секиндиз кужумзава лугьузвай гафар, зеррени регъуьвал, гьаявал авачиз. Шаперидиз лагьай гафар Азиза тамамвилелди вичихъ элкъуьрнавайбур яз кьабулна.
- Лагьанайни за ваз пул буржуна къачун регьят, вахкун четин я. Ван хьанач ваз...
* * *
ЭрчIи гъил хьиз бакара къвезавай Идрисакай магьрум хьана, хажалатди агажарнавай Маперидин вилерин накъвар гьеле кьуранвачир кIвализ бейхабардиз эвер тавур мугьманар атай береда. “Яраб хийирдиз ятIа, тахьайтIа шийирдиз?” теспача хьанвай къари, тийижир инсанар акурла.
- КIвалерин иеси вуж я, хала? суална атанвайбурукай кьилел чIулав тIес алайда.
- ГьикI вуж я? Зун, гьелбетда, са тIимил ван алаз жаваб гана Мапериди.
- Тир вун, - туькIуьр хъувуна ам кьулухъ акъвазнавай, вилерал чешмегар алайда. - Гила иеси банк жеда кIвалерин.
- ГьикI, вучиз, ни лагьана? - кIвачер гъуьргъуь хьана Маперидин.
- Ви суалдиз жаваб гададини суса гун лазим я. Са варз квез муьгьлет, кIвалериз муьштери акъатдалди, - лагьана атайбур хъфена...
* * *
Текдиз кIвале амукьай Маперидиз акI хьана хьи, гуя дуьньяда авай кьван дердисервилер, бахтсузвилер, татугайвилер са легьзеда садсадал аруш хьана вичел алтIушнава. Нефес-нефесдихъ къвезмач. Беден михьиз азмиш хьанва.
- Зи далудихъ, зи хци, зи Азиза заз ихьтин хаинвал авуна? Ваъ, эхиз жедай кар туш. И мусибат Шаперидин иштираквал авачиз хьанач, эхиз жезвач къаридивай и хаинвал.
Маперидин рикIяй рекьидалди Мелик къужади Азизакай лагьай келимаяр хквезва: Вун гьахъ тир, къужа, лугьузва Мапериди, - “Дана епинамаз, аял кьепIинамаз”, - лагьанва бубайрин мисалда. Чун, аквадай гьаларай, геж хьана.
* * *
Тахсир квачиз дустагъда жаза чIугвазвай хтул Идрисакай, гададинни сусан фагьумсуз гьерекатар себеб хьана банкдиз вахчузвай кIвалерикай ийизвай фикирри, тIегъуьнди хьиз, агажарнавай Маперидин сагълам беден югъ-къандавай гатфарин жив хьиз цIраз башламишна. Адаз мад духтурривай са дава-дарманни хъжезмачир.
“Вяде я ман эбеди дуьньядиз фидай”, - лугьуз хьана Мапериди дерди-гьал хабар кьур аманвийриз. Къаридин умуд экуь дуьньядикай саки атIанвай. Гила Маперидин рикIе анжах са мурад, са кIеви къаст амай. Амни чан аламаз Азизни свас вичин вилериз ахкун тир. - Зи тахсиррилай гъил къачу, цаварал алай Халикь, анжах къенин юкъуз зун хайи веледдикай магьрум ийимир. Къуй зи хва Азиз зи кьилихъ хьурай. За Азизан гъил кьуна темен гуда, ам къужахламишда, заз регьят жеда. Ахпа зун фида жуван рехъди, гьамишалугъ яз.
Эхиримжи нефесдалди Маперидин вилер ракIарал хьана. Амма Азиз хтанач.
* * *
Гила хуьруькай ви вил атIутI, анай хкведай шей амач, кал кьена, раж атIана, къари рекьидай чIал чидайтIа, кIвалер заминда эцигна кредит къачудачир хьи, абур маса ганайтIани жедай, - лугьузва Шапериди. - Я кас, лам квахьайдалай кьулухъ турвакьар тIарамаруникай файда авач, - куьтягьна вичин кутугсуз фикир Шапериди. - Аквадай гьаларай, жуван кьил баштандай вахтни алукьнава, - давамар хъувуна ада явашдиз. - Кредит къачурда вахкурай, пул буржуна вугайбуру гьалалрай. АвачиртIа вугудачир абуру. Кесибриз куьмекун абурун буржи я. Идан гьакъиндай пак ктабдани кхьенва лугьуда. Я, Аллагь, кьурун тавурай гудайдан гъил, - лагьана Шапери гъиле гьатай чарчел са вуч ятIани тадиз кхьена, кIваляй экъечIна. Нянихъ югъди юргъун хьана кIвализ хтай Азизаз столдал алай чар акуна. “Закай умуд атIутI. Ви виликан паб хьайи Шапери”, - кхьенвай чарчел...
( Гьикая куьруь авунва )
Агъадаш НАГЪМЕТУЛЛАЕВ
Лезги газет
Добавить комментарий