"ФОРД" маркадин автомашинди шегьердин куьчейрай, хъалхъас хъипре хьиз, гьерекатзава. Шофердиз йигиндиз гьализ кIанзава, амма вилик квай кьван улакьрин гъиляй бегьем юзазни жезвач. Машинрин сел я ман. Салондин кьулухъ кьиле ацукьнавай чагъинда авай, як-чIар ва багьа партал алай итим киснава. Ам зулун ранг акьалтнавай шегьердин куьчейриз, имаратриз, элкъвена чеб юкьва тунвай автомашинриз тамашзава. ДакIардилай алатай адан вилер водителдин далуда акIизва.
Са арадилай ам мад дакIардай аквазвай шикилриз тамашзава. Гьа и арада телефондин трубкади “Ширин диде” манидин музыкадин сесер акъудна вичикай хабар гана. Итимди тадиз гъилин чантадай трубка акъудна, адаз са вил яна ва герек чкадал тIуб илисна.
- Алле, Надир... Алексалам, гьикI я?.. Зун рекьева, машинрин арада гьатнава, чидач мус акъатдатIа и савашдай. Накьанбур атанани?.. ЯтIа, гьа икьрар хьанвайвал маса це... Ваъ, ваъ, гьич са манатдинни ужузармир, тахьайтIа, къачун тавурай... Эхь, анжах гьакIа! - итимди трубка чантада хтуна. - Агь ламран рухваяр, хупI чинар кIеви, ягьсузвал квайбур тушни,- рахана ам. - Накь меслят хьанвайди тир, гьар са коробка 525 манатдай, къе, зунни алачиз акурла, 420 манатдай це лугьуз минетзава. Чпиз гьакIни ужуз гузва, Кавказдин ватандашар тирвиляй, ятIани чпин ламатIвал ийизва, - элкъвена ам шофердихъ.
Лезги Иван тIвар акьалтнавай итим Москвада яшамиш жез къад йисалай алатнавай. Ана, Бауманан тIварунихъ галай технический институт куьтягьайла, амукьна, сифтедай заводда, ахпа илимдинни ахтармишунардай институтда техникадин рекьяй яратмишунрал машгъул хьана, кандидатвилин диссертация хвена. Уьлкве базардин экономикадал элячIай пуд-кьуд йисалай Лезги Иван вичин илимдин кIвалахни гадарна, базардин, бизнесдин рекье гьатна. И йисара адаз такур крар, гьалт тавур жуьредин инсанар хьанач, гагь-гагь гьа жуванбурукайни дабан атIудайбур, еке пулар къачуна чпин кьил къалур хъувун тавурбурни хьана. Москвадин, азербайжанвийрин, гуржийрин рекэтрихъ галаз - чин-чина акьунарни хьана, амма Лезги Ивана кьулухъди чIугунач. Алукьиз къарагъиз ам виликди фена. Гила адаз Москвада оптовый базарда вичин майданар, туьквенар, ресторан авай. Ада вичин патав къвезвай ватандашризни галайвилер ийизвай, бязибуру тIвар кьацIурзавайтIани, абур кIвалахдал кьабулзавай, яшамиш жедай чкаяр жагъурзавай.
Шулугъчийриз, ацукьай чкадив иситIаяр кIанзавайбуруз адан патай инсаф аквадачир.
Лезги Иван вучтин тIвар я лагьайтIа, адан ими Мегьамед Ватандин ЧIехи дяведин женгера квахьнай. 1957-йисуз хуьруьз са урус атана, Эмиран Исмаил суракь ийиз. Ада вичин дуст Мегьамедакай, адан игитвиликай ихтилатна, ам кучуднавай аскеррин стхавилин сур авай чкадикай малумат гана. И урус Иван Исмаилан хизанди яргъалди ахъай хъувунач. Ахпа адахъ галаз Исмаил вичин чIехи стхадин сурални фенай. Анай хтай са шумуд вацралай папа хвани хана, адал урус Иванан тIварни эцигна. Москвада лагьайтIа, адал Лезги Иван тIвар акьалтна.
Иванан яшайиш, кар, бизнес хъсанзавай, амма пуд югъ вилик акур са ахвар адан бейнидай акъатзавачир. Ахварриз ада садрани дикъет гайиди тушир. Я абур масадаз ахъайни ийидачир. Папа вичиз акур ахварар ахъайдай ва мукьвалмукьвал яб тIардай: “Бес ваз ахварар аквазвачни? Садра кьванни ахъая ман ваз вуч аквазватIа”. Ивана “залай алат” лагьана, папан иштягь квадардай.
Дугъриданни, кваз такьазвайвиляй, ахварар, кинодин гзаф кадрияр хьиз, рикIелайни ахлатзавай. Амма и сеферда масакIа тир. Ахвар адаз лап хьайи кар, гьакъикъат хьиз акунвай ва адал ара-ара мефтIера чан хквезвай. Ингье гилани машинда ацукьнавай Иван гьа ахварин таъсирдик квай.
Иван хайи хуьруьн ЧIурад сине ава. Лапагри ягъва векь незва. Гуьлуьшан югъ садлагьана акъатай гару, ахпа дерейра гьатай чилин цифеди зегьримардиз элкъуьрна. ЧIишни акатна. Иван лапагар санал кIватI хъийиз алахънава. Гьа и арада кицIер кIевиз элуькьиз гатIунна. “Жанавурар” хиял фена Иванан рикIяй. КицIер элуькьиз-элуькьиз фена, гьинавачтIани жанавуррин гуьгъуьниз. Хабарсуз циф квахьна. Лапагар алай чкадал ракъинин нур аватна. Иваназ акуна, гьикI суьруьдик еке къанба хьтин рагъул жанавур акахьнатIа. Гьайванар гьарнихъ катна. ЯтIани жанавурди квайни квай гьерен туьтуьхдилай кьуна. Ивана гьарайзава, жанавур гьерни гваз катзава.
Рагьметлу Эмир буба акъатзава. Ада “Аллагьдин кьадарар я” лугьуз Иван секинарзава. Иваназ бубадихъ галаз рахаз кIанзава, амма ам вилерикай хкатзава. Гила Иван хуьруьн кимел ацукьнава, кIвачерни метIерик кутуна. ЧIулавбур алай итимар къвезва, сасада, Иванан вилик са-са хъицикь эцигиз, “Аллагьдин регьимар артух хьурай” лугьуз хъфизва. Хъицикьрин хара арадал къвезва. Сада атана лап ифей сесиналди лугьузва: “Абурукай вазни, ви вири мукьвабурузни кавалар цваз жеда”.
- Квахь зи вилерикай!-гьарайзава Ивана.- Квахь! КIандач заз куь хъицикьарни, каваларни. Зи гьер хкваш, гьер! Гьер!..
Гьа и гьарайдик кваз ам ахварайни аватнай. Аламатдин ахвар. Я ам рикIелай физвач, я рикIиз секинвал авач. Хуьруьз зенгни авунай, стхади вири хъсанзава лагьанай. Амма рикIик гъалаба ква, ада са вуч ятIани гуьзлемишзава. Фикирда дахни ава. Мукьвабурукай амай яшлуди гьам я. Диде пуд йис вилик рагьметдиз фенвай. Ахвар, ахвар. Машинда ацукьна фикирри кьунвай Лезги Иваназ шофердин “чна вуч ийида? Пробкада гьатнава чун” гафарни ван къвезвач. Ада трубка акъудзава, зенг ийизва ва ам “стха” лугьуз рахазва.
- Дахдин гьалар гьикI я?.. Вун кис хьана хьи, стха, вуч хьанва ана, заз пис ахвар акунвайди я, лагь... Инсульт хьана месе ава дах?.. Хабар вучизнач бес? Шумуд югъ алатнава?.. Кьве югъ? Ам Москвадиз гъана кIанда... духтурри юзурмир лагьанва? Гьакьван кIеве авани? Зун хкведа аниз,- хълагьна Ивана трубка чантада хтуна. Ам вич авай машиндиз, шофердиз килигна.Яда, вун акъваз вучизнавайди я?
- Чун пробкада ава, чан чIехиди.
- Пробка вучтинди я эхир?
- Вири машинар акъвазнава.
- А-а, гьакI лагь ман. ЯтIа, яб акала, жув кIвалахдал вач, зун исятда кIвализ,анайни аэропортуниз фида. Дах начагъзава. Хуьруьз хъфида. Надираз лагь, вичиз герек хьайила, зенг авурай, - Иван машиндай экъечIна... Месе авай, чапла пад фалужди янавай, бегьем рахаз тежез, мез пелтек жезвай, хъуьхъвер, ял акъатай туп хьиз, къенез гьахьнавай дах акурла Иванан вилерал стIалар акьалтна. Ам фена виликан такабурвал, зиреквал, хцивал гумачир дахдин къужахда гьахьна. Начагъда эрчIи гъилелди хцин далу зайифдиз гатана ва мадни вичив агудиз кIанзавай тегьерда гьа зайиф гъилелди чуькьвена.
Ивана кьатIана, дахди ам гуьзлемишзавай. И кар адаз, вич акурла, пара шад хьайи вахарин вилерайни акунай. Алатай сеферда хтайла викIегьзамай дахдал ихьтин гьал атун? Язухди, гьайифди рикI чIукчIукзавай. ЯтIани Ивана зайифвилиз рехъ ганач, ада тадиз вилер яйлухдалди михьна, дахдихъ галаз са жуьре хваш-беш авуна. Дахдин гафари рикI мадни гьайифдив ацIурна. “Ингье, чан хва, ви дахдиз вуч хьанватIа. За фикирнавайди тир, зунни, ви чIехи буба хьиз, са виш йисуз яшамиш жеда, амма а югъ заз аквадач, хва. Пака куьн вири зи патав кIват хьухь, балаяр, за квез эхиримжи гафар хълагьда”.
Иван хтана лагьайди мукьвакьилиярни кIватI хьана. КIвализ эверай духтурди “мефтIедал артух иви ахцукь тахвун патал чна вири жуьредин серенжемар акуна, лап кьит рапарни яна, амма аквазвайвал, иви акъвазнавач. Москвадиз тухуз жедай, эгер иви акъвазнайтIа, давление тартибдик ахкатнайтIа. Юзурнамазди адаз мад инсульт хъжеда” лагьана.
Пакадин юкъуз кIвализ саки вири стхаяр, вахар, абурун килфетар кIватI хьана. Исмаила, са-са гаф акъудиз, ял ягъиз, веледриз веси авуна. “За квез девлетар тазвач, зини куь рагьметлу дидедин девлетар куьн тир, чан балаяр. КIвалер-йикъар квехъ виридахъ хьанва, Аллагьдиз шукур, ятIани квез виридаз и кIвалерикайни пай ава, абур хуьх. КIвалер за чIехи хва, куь стха Иванан кIвачихъ янава, ада квез садазни зиян хкатдайвал ийидач. Зун амачирла ам квез бубадин ериндал жеда. Адахъ яб акала. Нин рикIе вуч аватIа, исятда лагь, зал чан аламаз, ахпа сад-садахъ галаз гьуьжетриз, бягьсериз экъечIмир. Гила дикъетдивди яб це. Ислам динда авачир са серенжемни куьне тамамардач. Яни пуд йиферилай алатайла жуьмяяр, яхцIурар, яхцIурни цIикьведар тешкилмир. Чуруяр тадай амалармир. Садакьайриз акъатзавай пул, алавани хъувуна, хуьруьз менфятлу са кардиз харж ая”.
- Гьа вуна лагьайвал жеда, дах, - рахана юкьван хва Гьамид.
- Сагърай куьн, балаяр. Килиг гьа, сад-садан далу, даях хьухь.Кьуьзек кис хьана, ада вилер акьална, кьил са патал вегьена.
- Дах, дах! - саки гьарайна руш Сафината.
Исмаила, вилер ахъай тавуна, эрчIи гъил са гьилле хкажна ва четиндиз гафар акъудна: “Квелай Аллагь рази хьурай, балаяр. Эгер зани дидеди куьн бейкеф авур дуьшуьшар хьанатIа, гъил къачу, гунагьар гьалал ая. Гила зун секин тур, за са вил ахварда”.
Веледар са-сад кIваляй экъечIна. Гьаятда рушари сес акъудна.
- Гила куьне гьа дахди лагьайвал ийизвайди яни? Беябур жеда чун вири хуьруьнвийрин вилик.
- Вучиз? - гъавурда акьунач Иван.
- Вучиз лагьайтIа, чан стха,адан вилик атана рахана Айзанат,чна адетар чIурна, чаз садакьа гудай пул гьайиф атана лугьуда.
- Дахдал чан алама, а ихтилатарни акъвазра, - лагьана Ивана.Адетрикай рахазватIа, абур за халис фекьидивай чирда.
Веси авур кьве йикъалай Исмаилан чIал кьуна. Пуд йикъалай туьтуьхни агал хьана. Гьафте алатайла ада чан гана. Ам эхиримжи рекье хутаз гзаф инсанар атана. Лап яргъал хуьрерайни. Чан аламаз касди инсанрин арада еке гьуьрмет къазанмишнай. Хъсанвилер авуналди. Гьавиляй дуьадал гзафбур атунни авуна.
Иван кIеве гьатна. Вахарни кьве стха, йикь-йикь лугьуз, гьа чпин фикирдал кIевиз акъвазнавай.
- Я чан стха, ваз чидани?- лугьузвай Айзаната, - и хуьре гьихьтин гъулгъула гьатдатIа? Веледрикай кафирар хьанва, абуру халкьдин адетар кваз кьазвач лугьуда.
- Эхь, гьакI лугьуда ман, - тереф хвена вахан Магьсума. - Вучиз чна деб хьанвай адет чIурзавайди я?
- Ам адет туш, нагьакьан вердишвал я. Дахдизни и кар чизвай, гьавиляй ада вичел чан аламаз чаз весини авуна.
- Ваз тахьана вуч ава, вун хъфидайди я Московдиз, а чун гьар юкъуз хуьруьнвийрихъ галаз чинчина акьазвайди я.
- Зун куь гъавурда акьазва, кIанибур, вердишвал тергун регьят кар туш, амма са ни ятIани адакай кьил къакъудун лазим я эхир.
- Авурай чпиз ни кIандатIани, вучиз чакай гатIумчияр хьурай?
- Вучиз лагьайтIа, чна дахдин веси тамамарун лазим я. Фекьидини лагьайвал, ина исламдиз, шариатдиз акси са карни авач. Дах кучукна, сурарин кьилихъ кIватI хъхьайла, Иван рахана:
- Гьуьрметлу жемятар, куьн пара сагърай! Куьне чи дерт кьезиларна, чи зайиф хьанвай рикIериз къуват хгана. Квелай Аллагь рази хьурай. Куь кIвалера анжах шад мярекатар хьурай!
Пуд йифериз, садакьадиз акъудзавай пул чна, алава язни эцигна, и кьар куьтягь тежезвай кьилин куьчеда асфальт туниз акъудзава. Чалай чешне къачудайбур хьайитIа, мадни хъсан я.
- Лап кутугай меслят я, - рахана инлай-анлай итимар. Фекьидини менфятлу, гьахълу ихтилат я лагьана къул чIухгуна. Инсанри лугьузвай-талгьузвайдакай Иваназ са артух къайгъу авачир, амма стахаярни вахар, дахдин вилик кисайбур, садлагьана дегиш хьайи гьалди, абур гъавурда гьат тавуни ам тартибдикай хкудзавай. Абуруз мад гьикI лугьудайди хьуй? - суал гузвай ада вичиз агъзур сеферда. Бубадин веси я, адаз вафалуни хьун чи буржи я, - фикирзавай Ивана. Амма экуьнахъ атана Айзанатани Магьсума кIвале акъудай гьарай-эвердин таъсирдикай ам гьелени хкатнавачир. “Чна чи кIвалерай пуд йиферни, садакьаярни гуда” лугьуз абуруз са ванни къвезвачир. Багърийрин мецерилай герексуз маса гафарни алатна. ГъвечIи стха ТIалиба чIар кайивал, абуруз кIвалер Иванан кIвачихъ ягъунни залан акъвазнавай, гьавиляй цIапара цIайни гьатнавай.
Ивана багъри ксарихъ кисна яб акална. Рахана абур гьа, сада-садан гафариз къуват гуз, ахпа кьатIайла, чпихъ галаз гьуьжетдиз экъечIдайбур авач, абур лал хьана, стхайризни вахариз килигиз амукьна.
- Мад квехъ лугьур-талгьур амани? - хабар кьуна Ивана. - Лагь, чна мадни яб акалда. - КуьтIни акъат тавурла, ада давамарна, Айзанат вах, исятда чи виридан вилик лагь, вунани Магьсум стхади и къал-макъал вуч патал акъуднавайди я? Эгер и кIвалерин патахъай ятIа, за абур куь балайрин кIвачерихъ яда.
- Гьан, гила чак гьа тахсирни кутазвани? - сес акъудна Айзаната.
- Кис вах! - ракь гатадай хьтин сес акъудна Гьамид стхади. - Чаз
гъал гьинай юзанатIа чизва.
- Эхь, гьамиша гьакI я, квез зун кIандач,- ам шез эгечIна.
- Шехьа, вах, къуй ваз регьят хьурай, - давамарна Ивана, - ви а гафарни чаз ван хьайиди туш. Чаз такIан са багърини авайди туш.
Ви чIала ава лугьуз вуна Магьсум стхани хъендик кутазва. Бес я! Дахдин весини чна ада лагьайвал кьилиз акъудда. Хуьруьн куьчеда асфальтни твада. КIвалерани Инаят вахан рушан хизан яшамиш жеда. Исятда чакай виридалайни ам кIеве ава.
- Вуч? Гьабур кIеве ава? Зи хцин хизан аламаз, язна вилик кутазвани? - вах мад шез башламишна ва ахпа ам стхадихъ элкъвена. - Къарагъ, Магьсум стха, ина чун тахайбур я. Къарагъ, хъфин инай. КIвалерни чпиз хьурай, дахдин садакьаярни чна гуда, - стхани гъиликай кьуна ялна, ракIарарни геляна, хъфена Айзанат.
Ихьтин агьвалат садани гуьзлемишнавачир. Вири, нек алахьай къарияр хьиз, кватна, кьве багъри хъфей ракIариз тамашиз амукьна.
Са вахт арадай фейила, Ивана инанмишвилелди лагьана:
- Куьне кьилер акьван куьрсармир, чир хьухь, дахдин весидилай пак маса затI авайди туш, ам чна кьилизни акъудда. Ни вуч лагьайтIани, авуртIани. Сад-кьвед квачиз хуьруьнвиярни чи гъавурда акьада. Пака асфальт тунвай шегьредиз элкъуьрнавай куьчедай фидай гьар сада чаз баркалла лугьуда. Гьа куьчени чна дахдин тIварцIихъ ягъиз тада.
Нариман ИБРАГЬИМОВ
Лезги газет
Добавить комментарий